شاهنامه

 

به نام خدا

قصه های شاهنامه فردوسی

نویسنده: غلامحسین بنی آدم

سر شناسه                     : بنی آدم، غلامحسین، 1327-

عنوان قراردادی              : شاهنامه

عنوان و نام پدید آور         : قصه های شاهنامه فردوسی به نثر روان/ نویسنده، غلامحسین بنی آدم.

مشخصات نشر               : ورامین: دوقلوها، 1395.

مشخصات ظاهری           : 158 ص.: 6 – 78 – 6432 – 600 – 978.

شابک                         : 60000ریال6–78–6432-600–978

وضعیت فهرست نویسی    : فیپا

موضوع                       : فردوسی – ابوالقاسم، 329 – 416؟ ق. شاهنامه – اقتباس ها  

موضوع                       : ferdowsi, abolqasem. Shahnameh - adaptations

موضوع                       : داستان های فارسی – قرن 14  

موضوع                       : Persian fiction – 20th century 

شناسه افزوده                 : فردوسی، ابوالقاسم، 329 – 416؟ ق. شاهنامه

رده بندی کنگره               : 1395 6ق 923 ن /8335  PIR

رده بندی دیویی               : 62/3فا8

شماره کتابشناسی ملی        : 4413571

ناشر: دوقلوها

نویسنده: غلامحسین بنی آدم

چاپ اول: 1395

شمارگان: 1000

شابک: 6- 78- 6432- 600 - 978

قیمت : 6000 تومان

همه ی حقوق محفوظ است

به نام خداوند جان آفرین.............................................9

پادشاهی ضحاک......................................................11

پادشاهی فریدون.......................................................12

پادشاهی منوچهر......................................................12

تولد رستم...............................................................13

پادشاهی کیقباد.........................................................14

جنگ رستم با افراسیاب.............................................14

پادشاهی کیکاووس...................................................15

هفت خوان رستم......................................................16

آغاز داستان سهراب و رستم.......................................17

تولد سهراب...........................................................18

نبرد اول رستم و سهراب..........................................20

نبرد دوم رستم و سهراب..........................................21

داستان سیــاوش.....................................................21

حمله ی افراسیاب به ایران........................................24

پیشنهاد صلح  افراسیاب...........................................25

رفتن سیاوش به توران............................................27

خبردارشدن ایرانیان از کشته شدن سیاوش...................28

دیدن گودرز سروش را درخواب...............................29

پادشاهی کیخسرو..................................................32

فرود برادر سیاوش................................................33

کشته شدن فرود....................................................34

شکست ایران از توران...........................................35

تازیانه ی بهرام.....................................................37

جنگ دوم ایران و توران.........................................39

جنگ هم گروه ایرانیان و تورانیان.............................39

شکست دوم ایرانیان...............................................40

آمدن رستم به یاری ایرانیان.....................................41

خوابدیدن............................................................42

پیروزی ایرانیان...................................................42

پیشنهاد صلح تورانیان............................................44

رزم رستم با تورانیان و شکست تورانیان....................45

جنگ رستم با پولاد وند..........................................46

رزم رستم با اکوان دیو...........................................48

داستان رزم بیژن با گرازان.....................................50

لشگرکشی افراسیاب به ایران...................................53

جنگ یازده رخ....................................................55

لشگرآرایی کیخسرو به جنگ افراسیاب......................55

پیام افراسیاب برای صلح........................................55

کیخسرو در تعقیب افراسیاب....................................59

کشته شدن افراسیاب به دست کیخسرو........................60

کشته شدن افراسیاب..............................................61

کناره گیری کیخسرو ازپادشاهی...............................61

پادشاهی لهراسب..................................................62

ناپدید شدن کیخسرو...............................................63

رفتن گشتاسب ازنزد پدر........................................65

خواب دیدن کتایون...............................................66

کشته شدن اژدها..................................................68

هنرنمایی گشتاسب................................................69

خواب دیدن فردوسی ............................................71

پادشاهی گشتاسب.................................................72

ظهور زرتشت.....................................................72

پذیرفتن گشتاسب دین زرتشت را..............................72

جنگ گشتاسب با ارجاسب......................................73

پیش گویی جاماسب..............................................74

بدگمان شدن گشتاسب به اسفندیار.............................76

کشته شدن لهراسب...............................................77

هفت خوان اسفندیار..............................................79

آغاز داستان رستم و اسفندیار..................................81

دیدار رستم و اسفندیار...........................................84

رزم رستم و اسفندیار.............................................89

راهنمایی سیمرغ...................................................91

رزم دوم  رستم و اسفندیار.......................................93

مرگ اسفندیار......................................................93

پیدا شدن شغاد......................................................96

نیرنگ شغاد........................................................97

مرگ رستم..........................................................98

بعد  از رستم........................................................99

پادشاهی بهمن.......................................................100

پادشاهی همای......................................................100

پادشاهی داراب....................................................101

حمله ی اسکندر به ایران........................................102

جنگ دوم دارا با اسکندر........................................103

خواب دیدن کید هندی.............................................104

رفتن اسکندر به خانه ی خدا.....................................105

قدرت یک زن در برابراسکندر.................................106

رفتن اسکندر به دنبال آب حیات.................................107

رفتن اسکندر به سوی باختر......................................108

لشگر کشی اسکندر به چین.......................................109

مرگ اسکندر........................................................110

شکایت فردوسی ازروزگار.......................................111

آغاز پادشاهی اشکانیان............................................112

داستان هفتواد و سرگذشت کرم...................................114

پادشاهی اردشیر بابکان............................................115

سخن در بی وفایی روزگار........................................118

مرگ اردشیر.........................................................118

پادشاهی شاپور.......................................................118

شاپورذوالاکتاف......................................................119

شاپور در بند رومیان................................................120

مانی نقاش.............................................................121

پادشاهی یزدگرد اول................................................121

پادشاهی بهرام گور..................................................123

ماجرای لنبک و مرد یهودی.......................................123

ممنوع شدن شراب...................................................124

بهرام و مردم داری..................................................124

رفتن بهرام به هند....................................................125

مرگ بهرام............................................................128

لشگرکشی پیــروز به  توران......................................128

تولد انوشیروان  (کسری)...........................................131

قباد و مزدک...........................................................131

پادشاهی انوشیروان..................................................132

تعبیرخواب شاه........................................................133

چگونگی آمدن بوذرجمهر به دربار انوشیروان.................133

داستان مهبود...........................................................134

آمدن شطرنج  به ایران...............................................135

چگونگی به وجود آمدن شطرنج....................................137

خواب دیدن انوشیروان و تعبیرآن به پیدایش پیامبراسلام......139

پادشاهی هرمزد........................................................140

رفتن بهرام چوبینه به چین...........................................147

هنرنمایی کردویه......................................................148

خسرو و شیرین.......................................................149

رامشگران خسرو پرویز............................................150

ساختن شهر مداین....................................................151

سرانجام خسرو پرویز...............................................151

خودکشی شیرین......................................................152

حمله ی اعراب به ایران............................................153

کشته شدن رستم فرخ زاد..........................................155

پیشگفتار

به یاری حق موفق شدم تا کتاب  (شاهنامه ی فردوسی ) را  در مدت شش سال  به نثر روان فارسی برگردان کنم.

این کتـاب  (شاهنامه ی فردوسی به نثر روان فارسی )  نام  دارد  که به زودی  توسط انتشارات دوقلوها به  چاپ خواهد رسید.  

کتاب حاضر خلاصه ای از آن مجموعه می باشد. امیدوارم از خواندن آن لذت ببرید.  برخـود لازم می دانـم از همکـاری بی دریغ استاد ارجمند جناب آقای سعید وزیری که همواره راهنمای اینجانب بوده است، صمیمانه تشکرو قدردانی بنمایم.  

غلامحسین بنی آدم

به نام خداوند جان آفرین              حکیم سخن در زبان آفرین

بخش اول شاهنامه:  پادشاهی کیومرث

  نخستین پادشاه را  در تاریخ،  کیـومرث نام برده اند. او حدود سی سال در کوه و دامنه ی آن زندگی کرد و مردم از او اطاعت می کردند. کیومرث فرزندی به نام سیامک داشت. او جوانی رعنا و دلیر بود. آنها در کنار مردم روزگارخوشی داشتند. اما شیطان در قالب دیو بر زندگی خوش آنان رشگ برد و  بنای جنگ با کیومرث را  نهاد. سیامک با تن برهنه به جنگ دیو رفت. دیو  نامرد چنگ زد و شاهزاده ی جوان را بر زمین کوبید و نابود ساخت.

فرزند سیامک به نام هوشنگ که فردی با هوش و هنرمند و باخرد بود، جانشین او شد و چهل سال فرمانروایی کرد. جدا کردن آهن از سنگ و فن آبیاری از دریا را برای کشت و زرع به مردم آموخت. آتش و روشنایی ایجاد کرد. جشن سده از ابداعات اوست.

 پس از هوشنگ طهمورث بر تخت پادشاهی تکیه زد. او  نیز پادشاهی عادل بود. رام کردن حیوانات و جدا کردن پشم گوسفندان و رشتن آنها و تهیه ی پوشش گرم از کارهای اوست. اما دیوان از کارهای خوب او گریزان بودند. طهمورث با آنها جنگید و برآنان پیروز شد. او دسته ای از دیوان را که دارای هنر بودند،  دربند کرد و آنها حاضر شدند تا هنرهای خود را به او بیاموزند. به شرطی که آنها را نکشد. طهمورث قبول کرد و آنها سواد نوشتن و زبانهای مختلف را به او آموختند. طهمورث به نام (دیوبند) معروف بود. او سی سال فرمانروایی کرد.

 فرزند طهمورث جمشید بود که هفتصد سال حکومت کرد. او نیز کارهای زیادی برای رفاه مردم انجام داد. دیوان پلید را مجبورکرده بود تا خشت بزنند و با گچ ، دیوار بسازند و گرمابه و کاخ های بلند ایجاد نمایند و تختی ساخته بود که دیوان به امر او آن را بالا می بردند و جمشید در میان زمین و آسمان احساس غرور می کرد. در روز اول فروردین هرسال مردم  به دور تخت جمشیــد جمع می شدند  و جشن می گرفتند. عید نوروز باستانی ما از آن زمان مرسوم گردید.

سیصد سال چنین گذشت. غرور بی اندازه بر جمشید مستولی شد و از راه خدا منحرف گشت. به طوری که به مردم می گفت: همه چیزتان از من است. همه ی هنرها از من پدید آمده و من هستم که رنج را از شما برداشتم. زندگی و مرگ شما به دست من است. پس من خدای شما هستم. موبدان از این حرف جمشید بیمناک شدند. اما جرأت اعتراض نداشتند.

درآن زمان مردی به نام مرداس تازی که فرمانروای تازیان بود،  زندگی می کرد. او مال و مکنت فراوان  و پسری به نام ضحاک داشت. ضحاک بر خلاف پد ر از مهر و عاطفه بهره نداشت. اما شجاع و دلیر بود. او به ضحاک بیوراسب مشهور بود که به زبان دری یعنی صاحب ده هزار اسب.

 دریکی از روزها ابلیس به صورت مردی نیک خواه بر او ظاهر شد و او را وسوسه کرد که تو صاحب همه ی امکانات هستی. دیگر به پدرنیازی نداری. او را بکش تا خود پادشاه باشی. ضحاک به دستور شیطان پدر را کشت و بر تخت پادشاهی تکیه زد. روزی ابلیس به صورت آشپز به درگاه او آمد و برای شاه انواع خورش های لذیذ درست کرد. به طوری که شاه به او گفت: تو بهترین آشپز هستی. هر آرزویی داری بگو تا برآورده سازم. ابلیس گفت: اگر اجازه بفرمایید  دو کتف شما را ببوسم و به چشمانم بکشم. ضحاک اجازه داد. ابلیس پس از این که دو کتف شاه را بوسید،  پنهان شد. لحظه ای بعد همه مشاهده کردند که دو مار سیاه برکتف ضحاک روییده شد. پزشکان در برطرف کردنش عاجز ماندند.

ابلیس باردیگر به صورت پزشک برضحاک ظاهر شد و درمان آن را خوراندن مغز سر انسان به مارها معرفی کرد و گفت: هرروز باید مغز دو انسان را به مارها بخورانید تا آنها ساکت شده و شاه آسایش داشته باشد.

به دستور ضحاک ابتدا سر نره دیوان را می بریدند و از مغز آنان جهت خوردن مارها استفاده می شد. مردم از جمشید  که از خدا دورشده بود،  پراکنده شده و به طرف ضحاک آمدند. جمشید که خود را تنها دید،  از نظرها ناپدید شد و تا صد سال کسی او را ندید تا روزی نزدیک دریای چین به چنگ ضحاک افتاد و کشته شد.

پادشاهی ضحاک

ضحاک بر تخت پادشاهی ایران تکیه زد و بیدادگری آغاز نمود. دو خواهر جمشید به نام های شهرناز و ارنواز را هم به ایوان ضحاک بردند. ضحاک به آنها جادوگری آموخت. طبق معمول هرشب دو جوان بی گناه را سر می بریدند و مغزشان را به مارهـای ضحــاگ  می دادند.

ضحاک پس از چهل سال پادشاهی در یکی از شب ها در خواب دید: سه مرد جنگی که یکی از آنها کوچکتر بود به کاخ او حمله کرده و گرز بر سرش کوبیدند و دستانش را بستند و در کوه دماوند زندانی نمودند. ضحاک  وحشت زده از خواب بیدار شد. تعبیر اخترشناسان این بود که مرگ ضحاک به دست فردی به نام فریدون خواهد بود  کــه هنوز به دنیا نیامده  است.  چون فریدون به دنیا آمد ، مادرش فرانک، او را دوراز چشم همه به صحرا برد و به تربیت او همت گماشت. چون به سن شانزده سالگی رسید، نام پدرش را از مادر پرسید. مادرش گفت: پدر تو آبتین نام داشت که به دست ضحاک کشته شد. فریـدون کینه ی ضحاک را به دل گرفت.

ضحاک برای این که خود را شخص خوبی جلوه دهد از مردم خواست تا پای نامه ای را امضاء نمایند. کاوه ی آهنگر که فرزندانش بهدست ضحاک کشته شده بودند، نامه را پاره کرد و با تنها فرزندش در کوچه ها روان شد. کاوه، چرم پیشبند خود را بر سر نیزه ای کرد و مردم دسته دسته به گرد او جمع شدند. فریدون چرم را با جواهرات و گوهرهای گرانبها آرایش نمود و نام آن را درفش کاویانی نهاد. سپس آماده ی جنگ با ضحاک شد.

فریدون و کاوه با سپاهیان به سمت دجله به راه افتادند. از رودبانان کشتی خواستند. اما آنان گفتند ما اجازه ی چنین کاری را نداریم. فریدون خشمناک با یارانش و با اسب وارد رود اروند شدند و همگی سالم به خشکی رسیدند و به سمت بیت المقدس و کاخ ضحاک روی نهادند. فریدون پس از نبردی سخت،  دیوها را هلاک کرد و با ضحاک روبرو شد و با گرزه ی گاوسر بر مغزش کوبید. سپس او را دربند کرد و در کوه دماوند زندانی نمود.

پادشاهی فریدون

فریدون پانصد سال پادشاهی کرد. او به عدل و داد رفتار نمود و خرابی ها را آباد کرد. او سه فرزند به نام های سلم و تور و ایرج داشت. فریدون جهان را بین فرزندانش تقسیم نمود. کشور روم و خاور را به سلم داد. کشور توران زمین که همان ترکستان و چین امروزی است، را به تور و کشور ایران را به ایرج فرزند کوچک خود سپرد. برادران به ایرج حسادت ورزیدند و او را کشتند. فریدون  سلم و تور را از خود راند. او آرزو داشت که از نسل ایرج فرزندی داشته باشد.

دریکی از روزها فریدون کنیزک ایرج را که نامش ماه آفرید بود، دید که از ایرج باردار است. خوشحال شد به امید این که فرزندش پسر خواهد بود. اما ماه آفرید دختری به دنیا آورد که هم چون پدرش ایرج بود. آن دختر بزرگ شد و فریدون او را به عقد پسر برادر خود به نام پشنگ درآورد. حاصل این ازدواج فرزندی به نام منوچهر بود که شباهت زیادی به ایرج داشت. فریدون شاد شد و چون منوچهر به سن رشد رسید،  فریدون دستورداد تا همه ی فنون آن زمان را به او بیاموزند.

پادشاهی منوچهر

پس از فریدون، منوچهر انتقام خون جدش ایرج را از سلم و تور گرفت و آنها را از بین برد و این کینه خواهی بین ایران و توران هم چنان ادامه داشت. او یکصد و بیست سال حکومت کرد.

سام نریمان در زمان او پهلوانی نیرومند بود. همسر سام فرزندی  به دنیا آورد که موها و ابروهایش سفید  هم چون برف بود. به همین جهت نام او را زال نهادند. سام  دستور داد تا او را نابود سازند. اما مادر و اطرافیانش نوزاد را دور از چشم سام به کوه البرز بردند. سیمرغ برای سرکشی به بچه هایش به طرف لانه آمد و زال را دید. خداوند در دل او الفت ایجاد نمود و زال را هم چون بچه های خود شیر دا ده و پرستاری کرد تا زال به سن رشد رسید.

سام شبی در خواب دید که زال زنده است و هاتفی به او خبرداد که به کوه البرز برو تا او را ببینی. سام که از کرده ی خود پشیمان گشته بود، به طرف کوه البرز رفت و فرزندش زال را دید که جوانی برومند شده است. او را به خانه برد و از او عذرخواهی کرد و سپس به خدمت منوچهر رفتند. شاه و مردم از زیبایی و قدرت زال در حیرت بودند.

تولد رستم

زال با رودابه دختر مهراب کابلی ازدواج کرد و فرزندی به نام رستم پای به عرصه ی حیات گذاشت. رستم در هنگام تولد  چون کودکی  یک ساله می نمود. روز به روز بزرگ تر شد. به طوری که در سن  هشت سالگی هم چون پهلوانی بیست ساله بود. در سن نوجوانی پیلی مست را از پای درآورد.

پس از منوچهر فرزندش نوذر بر تخت نشست. نوذر هفت سال پادشاهی کرد. پشنگ از نسل تور و فرزند زادشم بود. او چون شنید منوچهر از دنیا رفته است،  به نوذر اعلان جنگ داد و به ایران لشگر کشید. فرزند پشنگ افراسیاب بود که به جنگ نوذر آمد و پس از چندین جنگ  سرانجام نوذر بر اثر بی کفایتی از افراسیاب شکست خورد. اما دیری نگذشت که زال پهلوان ایران زمین به کمک فرزندش رستم،  افراسیاب را بیرون راندند.

پس از نوذر، زو پادشاه ایران شد. او پنج سال پادشاهی کرد و پس ازآن گرشاسب به مدت نه سال پادشاه شد. پس از مرگ زو دوباره افراسیاب بر ایران چیره گشت. این بار رستم که جوانی برومند شده بود  از پدر سلاح نبرد خواست تا به جنگ افراسیاب برود. زال ابتدا مخالف بود و می ترسید که فرزند نوجوانش به دست افراسیاب کارکشته  نابود گردد. اما رستم از افراسیاب ترسی نداشت و آماده برای جنگ با او شد. سلاح برداشت. اما اسبی  که بتواند طاقت بیاورد تا رستم بر آن بنشیند نیافتند. سرانجام  رخش پیدا شد که نژادی اصیل داشت.

پادشاهی کیقباد

زال به رستم گفت: ما باید ابتدا شاهی با کفایت که از نژاد کیان باشد،  بیابیم و بهترین گزینه کیقباد است که درآن طرف کوه البرز زندگی
می کند. پهلوانی نیرومند می خواهد تابتواند دشمنان را نابود کرده و او را به ایران بیاورد. این کار تنها از تو ساخته است. رستم پذیرفت. او توانست با موفقیت این ماموریت را انجام داده و کیقباد را برتخت پادشاهی ایران بنشاند. ایرانیان با آمدن شاه نو  جانی تازه گرفتند و آماده ی نبرد با تورانیان  و افراسیــاب شدند.

جنگ رستم با افراسیاب

رستم نوجوان  برای جنگ با افراسیاب با تجربه آماده شد. افراسیاب او را از دور دید و پرسید: این کودک که چون اژدهای از بند رها شده،  کیست؟ سوارانش گفتند: او رستم فرزند زال است و گرز جدش سام را در دست دارد. افراسیاب شمشیر کشید و با رستم روبرو شد. رستم با چابکی کمربند افراسیاب را گرفت و او را کشان کشان به طرف کیقباد برد که ناگهان کمربند پاره شد و افراسیاب بر روی زمین سرنگون گردید. یارانش به کمک او شتافتند. رستم چنگ زد و تاج از سر افراسیاب ربود. افراسیاب از مهلکه گریخت. فریاد شادی از لشگر ایران برخاست.

افراسیاب به نزد پدرش پشنگ رفت و گفت: ایران دارای شاهی جدید به نام کیقباد شده و سواری به نام رستم دارد که همانند نهنگ دریاست. او با گرزش همه را مات و مبهوت کرد و نزدیک بود مرا به هلاکت برساند که با زرنگی از چنگ او رها شدم. ما ناچاریم که از در آشتی و صلح وارد شویم. پشنگ نامه ای به کیقباد نوشت و اعلان صلح نمود. کیقباد پذیرفت.

کیقبـاد پس از صـد سال زندگی،  جهان را بدرود گفت: او چهـار فرزند داشت: کی کاووس،  کی آرش، کی پشین  و کی آرمین. او قبل از مردن  فرزند ارشد را که کیکاووس نام داشت، به جانشینی خود برگزید.

پادشاهی کیکاووس

کیکاووس برتخت پادشاهی نشست. او خیلی مغرور بود و خود را خیلی بزرگ ودیگران را کوچک می شمرد  و می گفت: من بهترین داور دنیا هستم.

در یکی از روزها،  رامشگری به دربار کیکاووس آمد و شعری در مدح مازندران سرود. کیکاووس  دلش آهنگ مازندران کرد و تصمیم گرفت آنجا را نیز به تصرف خود درآورد. بزرگان و موبدان او را از این کار برحذر داشتند و گفتند: مازندران سرزمین دیوان و پریان است. حتی جمشید با آن که دیو و پری را در اختیار داشت،  چنین جسارتی نکرد. زال و رستم نیز به او گفتند: حمله به مازندران صلاح نیست. اما کیکاووس خودکامه به سخنان آنان توجهی نکرد و با سپاهی عظیم به سوی مازندران حرکت نمود. شاه به گیو گفت: از تو می خواهم که چون به مازندران رسیدی، هرکجا را آباد یافتی خراب کنی و بسوزانی.

 لشگر ایران به دروازه ی مازندران رسید. دیو سپید آگاه شد و با سحر و جادو چنان کرد که ناگهان ابری سیاه همه جا را فراگرفت و سنگ و خشت به سوی سپاه ایران می بارید. بسیاری از لشگریان ایران نابود گشته و کاووس و یارانش نابینا شدند. چند تن از ایرانیان که جان سالم به در برده بودند،  این خبر را به مردم ایران رساندند.

زال، رستم را مامور نجات کاووس و لشگرش نمود. رستم  آماده ی سفر به مازندران شد. اما برای رفتن به مازندران دو راه وجود داشت: یک راه بی خطر که شش ماه طــول می کشید و راه دیگردر دو هفته طی می شد. اما این راه خطرناک و در مسیر جنگل بود و دارای حیوانات درنده و دیو و اژدها بود. رستم راه دوم را انتخاب کرد. او از هفت خوان عبور نمود.

هفت خوان رستم

رستم در هنگام رفتن به مازندران به هفت مانع بزرگ برخورد نمود که هر کدام از آنها را خوان گفته اند.

در خوان اول   شیر درنده  به رخش  حمله کرد و رخش با چابکی،  شیر را کشت. درخوان دوم رستم  در بیابان خشک، از شدت گرما و تشنگی رو به هلاکت بود. از خداوند کمک خواست و پروردگاربزرگ درمسیرش میشی قرارداد تا او را به چشمه ای رهنمون شد. درخوان سوم  رستم اژدهایی خطرناک را از پای درآورد. درخوان چهارم  زنی جادوگر  خود را به صورت حوران بهشتی درآورده وبا چهره ای زیبا قصد فریب رستم را داشت که رستم با ذکر نام خدا طلسم او را شکست و آن چهره ی زیبا به عفریته ای زشت تبدیل شد. رستم با شمشیر او را بر دو نیم کرد. درخوان پنجم اسب رستم به دشتی سبز و خرم وارد شد. دشتبان به رستم اعتراض کرد و چوب بر پای او  زد. رستم دو گوش او را از جای کند. دشتبان فریاد زنان به نزد اربابش اولاد رفت. اولاد به نزد رستم رفته و به او نهیب زد که چرا چنین کاری کرده است. رستم به سوی او حمله برد و چند تن از یارانش را کشت. اولاد فرار کرد. اما رستم با کمند او را گرفت. اولاد ترسید و امان خواست. رستم گفت: به شرطی به تو امان می دهم که جایگاه دیو سپید را به من نشان دهی. اولاد قول داد که  تا پایان خوان هفتم با رستم همکاری کند. در خوان ششم  رستم با ارژنگ دیو روبرو شد و او و لشگریانش را نابود کرد.

درخوان هفتم  رستم پس از عبور از هفت کوه به غاری رسید که دیو سپید درآن جای داشت. دیو سپید در خواب بود. رستم فریاد کشید و دیو را بیدار کرد. آنگاه دیو سپید را از پای درآورد و جگرش را بیرون کشید. سپس خون دیو سپید را درچشمان کاووس و یارانش ریخت. همگی بینا شدند.

کیکاووس دو باره برتخت نشست. چندی گذشت. همه ی  کشورها با جگذارایران بودند. اما مصر و بربرستان و هاماوران حاضر به دادن باج نبودند. کاووس با آنها از در جنگ درآمد. در این جنگ ایران پیروزشد و هر سه کشور حاضر به پرداخت باج شدند. شاه هاماوران دختری زیبا روی داشت. کاووس  دختررا از او خواستگاری نمود. آن دختر که نامش سودابه بود،  به حرمسرای کیکاووس وارد شد و سوگلی زنان حرمسرا شد.

شاه هاماوران، به فکر نقشه ی شومی افتاد. او از شاه و بزرگان ایران دعوت به میهمانی کرد. کیکاووس و یارانش به میهمانی رفتند. شاه هاماوران به ناگاه بر ایرانیان شبیخون زده و شاه ایران و همراهان او را دستگیر و زندانی نمود. که سرانجام رستم آنان را نجات داد.

یکی دیگر از کارهای نسنجیده و خام کیکاووس،  رفتن به آسمان توسط عقاب ها بود. او به فکر افتاد که من پادشاه زمین هستم. باید آسمان ها را نیز تسخیر نمایم. پس بر تختی نشست و عقاب ها با طناب او را بالا بردند. پس از ساعتی عقاب ها خسته شده و تخت کاووس  در بیشه زار چین و آمل سرنگون شد.

آغاز داستان سهراب و رستم

دریکی از روزها رستم برای شکار گورخر به نزدیکی مرز توران قدم نهاد  و پس از شکار به خواب  رفت. چند تن از تورانیان اسب او را ربودند. رستم به دنبال اسب وارد سرزمین سمنگان از شهرهای توران زمین شد. درآنجا بود که با تهمینه دختر شاه سمنگان آشنا شد و با او ازدواج کرد.

تولد سهراب

 حاصل ازدواج رستم و تهمینه،  فرزند ی پسر به نام سهراب بود. سهراب همچون پدرش رستم دارای بدنی قوی بود. تا سن پنج سالگی هنرهای رزمی و شکار را آموخت. به طوری که در ده سالگی به شکار شیر و پلنگ می رفت  و دم اسب را در حال حرکت می گرفت و آن را از حرکت باز می داشت.

دریکی از روزها سهراب از مادر خود پرسید: پدرمن کیست؟ مادرش به او گفت: پدر تو رستم دستان،  پهلوان ایران زمین است. سهراب گفت: من با ید به ایران بروم و با کیکاووس نادان بجنگم و پدرم رستم را به جای او بنشانم و تو ای مادر بانوی ایران  خواهی بود. مادرش او را برحذر داشت و گفت: نه فرزندم  افراسیاب دشمن ماست. می ترسم از او به تو آسیبی برسد.

افراسیاب که از وجود سهراب فرزند رستم در کشور خود با خبر گردید و دانست که سهراب قصد حمله به ایران را دارد،  خوشحال شد و دستور داد تا لشگری به سرکردگی هومان در اختیار سهراب قرار دهند تا او به جنگ ایرانیان برود. افراسیاب به هومان گفت: کاری کنید که پدرو پسر یکدیگر را نشناسند. شاید در این جنگ سهراب بتواند رستم را که مانع بزرگ پیروزی ما بر ایران است،  ازبین ببرد.

سهراب به سرعت با لشگر به سوی ایران حرکت کرد و تا دم دژ سپید رسید. سنگربان این دژ هجیر دلاور بود. او جنگاوری بی نظیر و شجاع بود و پسری به نام گستهم داشت که درآن زمان خردسال بود. اما دختری به نام گردآفرید داشت که چون مردان می جنگید.

هجیر در مقابل سهراب تاب مقاومت نداشت و شکست خورد. سهراب خواست تا سر از بدنش جدا سازد. هجیر از او زنهار خواست. سهراب او را زندانی نمود. گردآفرید  لباس رزم مردانه  پوشید و چون مردان در مقابل سهراب ایستاد. پس از جنگ و گریزهای فراوان سرانجام سهراب نیزه ای به کمر او زد و او را مغلوب ساخت. اما پس از اینکه کلاه خود از سر گردآفرید افتاد، سهراب متوجه شد که او دختری زیبا روی است. سهراب عاشق او شد. گردآفرید بلافاصله از زمین برخاست و موهایش را به زیرکلاه خود پنهان ساخت و به سهراب گفت: نمی خواهم لشگر متوجه شود که من دختری هستم. من مغلوب شده ام. بیا تا با هم به دژ برویم. سهراب پذیرفت و با او تا دم دردژ آمد. گردآفرید به دژ رفت. درب دژ بسته شد. سهراب در پشت درب دژ ماند. او از اینکار گردآفرید خشمناک شد. گردآفرید بربالای دژ رفت و به سهراب گفت: دختران ایران زمین هرگز با تورانیان پیوند نمی بندند. سهراب متوجه شد که فریب دختر ی را خورده است. پس دستور حمله به دژ را داد. اما وقتی تورانیان وارد دژ شدند، هیچ ایرانی را درآنجا نیافتند. معلوم شد که آنها از راهی مخفی به بیابان و سپس به سوی ایران گریخته اند.

سهراب ناراحت و غمگین بود. هومان که می دانست او عاشق گردآفرید شده است، به او گفت: اکنون وقت عاشقی نیست. اگر تو برایرانیان پیروز شوی،  هزاران زیباروی دراختیار تو خواهد بود. با این وضع نخواهی توانست حریف پهلوانانی نظیر رستم و گودرز و گیوشوی. سخنان هومان در سهراب اثر کرد. پس نامه ای از فتح دژ به افراسیاب نوشت.

ازطرف دیگر چون کاووس شاه با خبر شد که پهلوانی از توران زمین  هژیر دلاور را شکست داده و قصد حمله به ایران را دارد،  از رستم کمک خواست. رستم وقتی دانست که پهلوانی تورانی چنین دلاورانه می جنگد، تعجب نمود  و گفت: من از دختر شاه سمنگان فرزندی دارم که بیش از چهارده سال ندارد و نمی تواند پهلوانی هم چون هژیر دلاور را مغلوب سازد. اما برای اطمینان بیشتر خواست تا این پهلوان را از نزدیک ببیند.

سپاه کاووس به سرکردگی رستم به سوی مرز ایران و دژ سپید رسیدند. فاصله ی دو لشگر حدود دو میل بود. شب شد. رستم با لباس مبدل و شبیه به تورانیان به سمت اردوگاه سهراب رفت و از روزنه ای خیمه ی سران لشگر را برانداز نمود. چشمش به سهراب خورد که بر روی تختی تکیه زده است. رستم تا آن زمان پهلوانی بدین برز و بالا ندیده بود. دو بازوی او چون ران شتر و اندامی چون شیر داشت. دراین هنگام ژنده رزم دایی سهراب جهت انجام کاری از حصار بیرون آمد و چشمش به رستم افتا د و گفت: تو کیستی؟ رستم با مشت بر مغز او کوبید که دردم جان سپرد. مادر سهراب به ژنده رزم گفته بود: تو می توانی رستم را به سهراب نشان دهی. اما متأسفانه با کشته شدن ژنده رزم این بخت از سهراب گرفته شد.

صبح روز بعد سهراب خشمگین از کشته شدن ژنده رزم به سوی لشگرگاه کاووس آمد و فریاد زد: دیشب گرگی به گله ما زده و میشی از ما ربوده است. سپس دستور حمله داد و تا نزدیک خیمه ی کاووس پیش رفت. اما کسی جرأت مقابله با او را نداشت. سهراب به یکباره هفتاد میخ از سراپرده ی کاووس را از جای کند. به طوری که نیمی از خیمه گاه کاووس برزمین نشست. کاووس ترسید: فریاد زد: بروید و رستم را خبر کنید تا در مقابل این پهلوان بایستد.

نبرد اول رستم و سهراب

رستم خبردارشد. ببربیان دربرنمود و درمقابل سهراب ظاهرگشت. سهراب به او گفت: تو با این سن و سال چطور می خواهی با من بجنگی که طاقت یک مشت مرا نداری؟ رستم گفت: من سرد و گرم روزگاربسیار چشیده ام و پهلوانانی نظیر تو بسیار دیـــده ام. دلم
نمی خواهد که به دست من کشته شوی. سهراب دردل گفت: نکند او رستم باشد. وقتی به او گفت: آیا تو رستمی؟ رستم جواب داد: نه، من یکی از نوچه های رستم هستم. سهراب وقتی مطمئن شد که او رستم نیست، به مبارزه با او پرداخت.

دو پهلوان ایرانی و تورانی یعنی رستم  و سهراب ( پدر و پسر)
ساعت ها با هم جنگیدند. اما هیچ کدام نتوانست بر دیگری پیروز گردد. قرار شد روز دیگر با یکدیگر کشتی بگیرند. صبح روز بعد سهراب و رستم کشتی گرفتند. سهراب، رستم را چون کوه بلند کرد و بر زمین کوبید و برسینه اش نشست. خواست سراز بدن رستم جداسازد که رستم به او گفت: رسم ما این است که هرگاه پهلوانی را بر زمین می زنیم،  بار اول به او امان می دهیم. سهراب  پذیرفت و رستم را رها نمود. هردو پهلوان به سوی اردوگاه خود رفتند تا خود را برای کشتی روز بعد آماده سازند.

هومان به سهراب گفت: تو بر او پیروز شده بودی،  چرا او را نکشتی؟ اگر او بر تو چیره شده بود به تو امان نمی داد. تو شیری را به چنگ آوردی  اما افسوس که او را آزاد ساختی. سهراب گفت: نگران نباش. فردا باردیگر او را شکست خواهم داد.

رستم پس ازرهایی از چنگال سهراب، از خدا خواست تا او را دراین جنگ پیروزنماید. خداوند دعایش را عجابت نمود. اما از تقدیر خبر نداشت که پیروزی او در حقیقت شکست اوست.

نبرد دوم رستم و سهراب

درروز بعد هردو پهلوان آماده ی رزم شدند. رستم بلافاصله سهراب را اززمین بلند کرد و برزمین زد و به سرعت خنجرکشید و پهلوی سهراب را درید. سهراب آهی کشید وگفت: کوتاهی از من بود که وقتی بر تو چیره گشتم،  تو را نکشتم. اکنون بدان که پدرم رستم انتقام خون مرا از تو خواهد گرفت. رستم که تازه متوجه شده بود  او فرزندش  می باشد، جهان پیش چشمش تیره و تارشد و از هوش رفت. پس از اینکه به هوش آمد به دنبال نوش دارو رفت، اما دیگر دیر شده بود و سهراب جان به جان آفرین تسلیم نمود.

داستان سیــاوش

در یکی از روزها پهلوانان ایرانی از جمله گیو و گودرز و طوس به شکار رفته بودند. شکارگاه نزدیک مرز توران قرار داشت. طوس و گیو ضمن شکار به زنی خوب روی برخورد نمودند که در کنار بیشه ای ایستاده است. از او پرسیدند: اینجا چه می کنی؟ آن زن گفت: من دختر گرسیوز و از نژاد فریدون هستم. دیشب پدرم مست به خانه آمد و مرا کتک زد و خواست تا با خنجر مرا بکشد. من فرارکردم و به اینجا آمدم. طوس و گیو هریک می خواستند او را با خود ببرند. عاقبت مجبور شدند او را نزد شاه ببرند.

چشم کاووس چون به دخترک افتاد عاشق او شد و او را سوگلی حرمسرای خویش نمود. پی از نه ماه  آن زن کودکی به دنیا آورد که او را سیاوش نام نهادند. کاووس ستاره شناس بزرگ را فرا خواند و از او خواست تا آینده ی سیاوش را پیش بینی کند. ستاره شناس  ستاره سیاوش را آشفته دید. چندی بعد رستم از کاووس  خواست تا تربیت سیاوش را به عهده بگیرد. کاووس قبول کرد و رستم سیاوش را به زابلستان برد و در تربیت او نهایت جدیت را به کار برد. او همه ی آداب و رسوم مردی و مردانگی و هنرهای جنگی را به سیاوش آموخت.

چون سیاوش به سن نوجوانی رسید از رستم خواست تا او را به نزد پدرش کیکاووس ببرد. رستم او را به نزد شاه کاووس برد. هفت
سال گذشت و سیاوش جوانی رعنا و قوی شد. کاووس، فرمانروایی ماوراء النهر را به او سپرد.

در یکی از روزها که سیاوش با پدرش کاووس در کاخ نشسته بودند،  سودابه دخترشاه هاماوران،  وارد کاخ شد و چون چشمش به سیاوش افتاد،  عاشق او شد. سودابه هم سن مادر سیاوش بود. او زیباروی بود. اما سیاوش با او همچون مادر رفتار می کرد.

روزی سودابه از شاه خواست تا سیاوش را به شبستان بفرستد تا از بین خوبرویان،  همسری انتخاب نماید. کاووس که از ماجرا خبرنداشت،  موافقت نمود  و به سیاوش گفت: به حرمسرا برو. سیاوش که از مکر سودابه خبرداشت، از شاه خواست تا او را معاف کند و اضافه نمود که  ازدواج برای او زود است و باید بیشتر به فکر تدبیر مملکت باشد. اما کاووس گفت: هرچیز به جای خویش لازم است. سیاوش به ناچار پذیرفت و وارد حرمسرا و شبستان شد. سودابه او را درآغوش گرفت و بر سرو روی او بوسه زد. سیاوش  می دانست که این مهر و علاقه ی مادری نیست  و بیشتر از روی هوس است. سودابه دخترکان را به او نشان داد. سودابه خود نیز دختری داشت. او را نیز آراست و در مقابل سیاوش ظاهر نمود. سپس همه ی دختران را از کاخ بیرون راند و خواسته ی خود را به سیاوش عرضه نمود و گفت: من در اختیار تو هستم و پس از آن بوسه ای برگونه ی سیاوش زد. سیاوش که از شرم سرخ شده بود، با خود گفت: این زن  مکار است. ممکن است حیله ای بیندیشد. بناچار به سودابـه گفت: تو هم چون مادر من  هستی و من هیچ گاه به پدرم خیانت نخواهم کرد. اما حاضر به ازدواج با دخترت هستم. سودابه پیش خود گفت: شاید سیاوش بخواهد مرا فریب دهد. پس دست در گریبان سیاوش انداخت و ملتمسانه از او درخواست کرد تا آرزوی او را برآورد  و گفت: بیا و کام مرا برآور. مرا در نهانی شاد کن و جوانی را به من برگردان. سیاوش با خشم خود را کنار کشید. سودابه که دید به هیچ وجه نمی تواند او را رام سازد، به ناچار فریاد کشید و چنگ بر دامن خود زد و آن را چاک داد و صورت خود را با ناخن مجروح ساخت. به طوری که همه ی کاخ و ایوان متوجه شدند.

کاووس به حرمسرا آمد و سودابه راپریشان و گریان دید. ابتدا فکرکرد که سیاوش  مقصر است. اما وقتی دید که سودابه غرق در آرایش و مشک و عنبر است و سیاوش نیز هیچ گونه آرایشی ندارد، در ظاهر به بی گناهی سیاوش پی برد. اما برای حفظ آبرو از سیاوش خواست تا بردباری کند. اما سودابه دست بردار نبود و به فکر حیله بود تا این که  از زنی باردار خواست تا به وسیله ی دارو بچه اش را سقط نماید. او خواست طوری وانمود  نماید که  بچه ای از شاه درشکم داشته دراثر برخورد  با سیاوش سقط گشته است. در نیمه های شب، دو بچه ی مرده از آن زن ساقط گشت. آنها را در طشتی نهادند. آن زن مخفی شد و سودابه دربستر آرمید و ناله و فغان سرداد. شاه بدگمان شد و کار را به اخترشناسان سپرد. آنان گفتند که این بچه ها نه از آن شاه است و نه از این مادر. این بچه ها از زنی جادوگر می باشند. کاووس مطمئن شد که سودابه مقصر است. اما گریه و زاری سودابه و مکر او باعث شد تا کاووس از موبدان کمک بخواهد. آنان گفتند: برای اثبات بی گناهی،  هردو باید در آتش بروند. هرکدام نسوزند،  بی گناهند. سودابه گفت: ابتدا سیاوش باید در آتش برود. سیاوش با دل و جان پذیرفت و با
جامه ی سپید و خندان سوار بر اسب به سوی آتش عظیمی که افروخته شده بود،  رفت و از آن سوی آتش به سلامت بیرون آمد.

رنگ از صورت سودابه پریده بود و گـریان و نالان صورت خود را می خراشید و موی می کند. شاه متوجه شد که سودابه پلید است و دستور داد تا او را به دار مجازات بیاویزند. اما سیاوش از شاه خواست تا گناه سودابه را به او ببخشد. کاووس نیز بنا به خواهش سیاوش،  سودابه را بخشید.

حمله ی افراسیاب به ایران

کاووس شاه هنوز از گرفتاری سودابه و سیاوش خلاص نشده بود که شنید افراسیاب قصد حمله به ایران را دارد. او با موبدان مشورت نمود. آنان گفتند: افراسیاب مردی پیمان شکن است. هرگاه احساس ضعف نماید،  آشتی می کند و به محض این که احساس قدرت نماید، دست به  حمله می زند. ما باید قبل از حمله ی او دست به کار شویم و به او حمله کنیم. سیاوش اعلام آمادگی کرد و حاضرشد سرکردگی لشگر را برعهده گیرد. او می خواست هم قدرت خود را نشان دهد و هم از وسوسه های سودابه رهایی یابد.

کاووس از پیشنهاد سیاوش استقبال نمود. سیاوش با دوازده هزار سوار جنگی به همراه رستم و چند پهلوان از جمله بهرام و زنگه ی شاوران به سوی مرز توران تاختند. از طرف دیگر گرسیوزبرادرافراسیاب با سپاه خود به مقابله با لشگر ایران برخاست. اما سیاوش بر او پیروز شد. لشگر ایران در کنار رود جیحون خیمه زدند.

سیاوش نامه ای به پدر نوشت و از او خواست تا شاه به او اجازه دهد تا به آن طرف رود جیحون بروند. اما شاه جواب داد: همانجا بمانید. زیرا ممکن است در دام آنان گرفتار شوید. دشمن خود به سراغ شما خواهد آمد.

گرسیوز به افراسیاب اطلاع داد که لشگر ایران با تمام قوا از جمله پهلوانان نامی نظیر رستم به بلخ آمده اند. افراسیاب دستور داد تا سراسر دشت سغد را آذین ببندند  و به جشن و شادمانی مشغول شوند و ترسی از دشمن به دل راه ندهند.

شب شد و افراسیاب به خواب رفت. درنیمه های شب ناگهان از خواب پرید و از تخت برزمین افتاد. گرسیوز علت را جویا شد. افراسیاب گفت: خوابی وحشتناک دیدم. خود را در بیابانی پر از مار و زمین را پراز غبار دیدم. درآسمان عقاب ها در پرواز بودند و زمین خشک و تشنه ی آب بود. ناگهان بادی وزید و درفش مرا سرنگون کرد و
رود های خون جاری گشت و سراپرده مرا نابود ساخت. لشگر
سیصد هزار نفری من، همه سربریده و تن هاشان به گوشه ای افکنده شد. سپس سپاهی از ایران دیدم که سرها بر نیزه هاشان بود. ناگهان به سمت تخت من هجوم آوردند و در مقابل خود تختی مشاهده کردم که کاووس در کنار جوانی خوش سیما که بیش از چهارده سال نداشت،  نشسته است. آن جوان مانند ابر غرید و با شمشیرش مرا بر دو نیم کرد که از درد و ناله بیدارشدم.

تعبیرکنندگان خواب به او گفتند: تعبیرخواب شما این است که سپاهی از جانب ایران به سرکردگی سیاوش به  تو حمله خواهد کرد  و از ترکان کسی زنده نخواهد ماند. اگر شاه بر اوپیروز شود و او را بکشد،  سراسر زمین برای خون خواهی او قیام خواهند نمود و آشوب سراسر دنیا را فرا خواهد گرفت.

پیشنهاد صلح  افراسیاب

افراسیاب به گرسیوز گفت: بهتر است صلح پیشه سازیم. تو با دویست سوار جنگی به همراه گنج های فراوان و اسبان تازی و شمشیر هندی و پارچه های زربفت و دویست غلام و کنیز به سوی سیاوش حرکت کن و به ایرانیان بگو که ما را با شما جنگی نیست. از چین تا لب رود جیحون از آن ماست و مقرحکومت ما سغد است. همان است که سلم و تور تعیین کرده اند. ما از این که ایرج بی گناه کشته شد، متاسفیم. قبل از این واقعه بین ایران و توران جنگی نبود. ما دوست داریم  همانند روزگار فریدون در صلح و آرامش زندگی نماییم.

گرسیوز به همراه هدایا،  پیغام افراسیاب را برای سیاوش آورد. سیاوش با رستم  مشورت نمود. رستم به عمل افراسیاب بد گمان بود و می دانست مکری در کار است و یا از روی ترس و زبونی است که دست به چنین کاری زده است. پس به گرسیوز گفت: به یک شرط صلح را می پذیریم که افراسیاب صد نفر از خویشان خود را به صورت گروگان نزد ما بفرستد و شهرهای بخارا و سمرقند و سغد و چاچ و سپنجاب را تخلیه نماید و با سپاه خود به سوی گنگ برود. گرسیوز پیغام سیاوش و رستم را به افراسیاب داد. افراسیاب شرط را پذیرفت.

سیاوش ماجرای درخواست صلح افراسیاب و شرط را طی نامه ای به پدرش کاووس نوشت. رستم نامه را به نزد کاووس برد. کاووس پس از خواندن نامه ی سیاوش سخت خشمگین شد و گفت: افراسیاب به فکر خدعه است. شما چرا خامی کردید و صلح را پذیرفتید. هرچه سریع تر گروگان ها را بکشید. سپس به رستم گفت: تو نیز در این کارکوتاهی کرده ای. رستم با تغیر از درگاه شاه بیرون آمد و به سوی سیستان رفت. کاووس  طی نامه ای فرماندهی سپاه را به طوس سپرد و او را به سوی بلخ روانه کرد.

سیاوش وقتی با مخالفت پدرش روبرو شد،  برسر دو راهی مانده بود. اگر به گفته ی پدرعمل نماید، می بایست خون صدها گروگان بی گناه را بریزد و اگر جنگ با افراسیاب را شروع کند، پیمان شکن نامیده خواهد شد. پس تصمیم گرفت راه سومی پیش گیرد و آن رفتن به توران زمین نزد افراسیاب بود. او با مشورت یارانش چون بهرام و زنگه ی شاوران  نامه ای به  کاووس نوشت  و در آن ذکر نمود که تو باعث همه ی رنج ها و بدبختی های من شدی. رفتن به شبستان و داخل شدن درآتش  همه را از چشم تو می بینم. درپایان نامه نوشت: خدا شادی را از تو نگیرد که مرا از شادی دور نمودی ودر کام اژدها افکندی. سیاوش نامه ای نیز به افراسیاب نوشت و آمادگی خود را به توران زمین اعلام نمود.

رفتن سیاوش به توران

 خبرآمدن سیاوش به توران زمین  افراسیاب را شاد کرد. او پیران ویسه را مأمور استقبال از سیاوش نمود. پیران با هدایای فراوان به استقبال سیاوش رفت و او را درآغوش گرفت. پس از آن به نزد افراسیاب رفتند. افراسیاب نیز سیاوش را درآغوش گرفت و بر سر و صورت او بوسه زد و گفت: کشور توران همه بنده ی تو هستند. من هم چون پدر غمگسار تو می باشم. افراسیاب یکی از کاخ ها را در اختیار سیاوس قرار داد و او را بر تخت مرصع نشانید.

سیاوش با دختر پیران ویسه به نام جریره ازدواج کرد. پیران  به سیاوش پیشنها د نمود تا از فرنگیس دخترافراسیاب نیز خواستگاری کند تا بیشتر به شاه نزدیک شود. سرانجام سیاوش داماد شاه توران گشت.

سیاوش روزبه روز با نشان دادن استعدادهای خود در هنرهای مختلف ازجمله تیراندازی و اسب سواری و گوی زدن و تدبیر و هوش
فوق العاده به شاه نزدیک تر می شد  و افراسیاب نیز کارهای مهم مملکت را به او می سپرد. این امر باعث شد تا گرسیوز برادر افراسیاب به سیاوش حسادت ورزد و در صدد توطئه بر علیه او برآید.

گرسیوز سرانجام موفق شد تا علاقه ی افراسیاب را نسبت به سیاوش کم کند. او به افراسیاب گفت  که سیاوش با پدرش کاووس درارتباط است و رفت و آمدهای مشکوک ازجانب ایرانیان با او وجود دارد. او قصد دارد شاه توران را سرنگون سازد .

سرانجام بدگویی های گرسیوز ازسیاوش درشاه موثر واقع شد. به طوری که سیاوش به کلی از چشم شاه افتاد و شاه نسبت به او بدبین شد و دستور قتل سیاوش و یارانش را داد. فرنگیس  از سیاوش بارداربود. چند ماه بعد فرزندشان کیخسرو به دنیا آمد.

دراین قسمت  فردوسی از پیــری خود و روزگارشکایت می کند.

خبردارشدن ایرانیان از کشته شدن سیاوش

هنگامی که خبر کشته شدن سیاوش به کاووس رسید،  جامه بر تن خود درید و ایرانیان همه در سوگ سیاوش در غم و ماتم فرو رفتند. رستم پس از شنیدن این خبر سخت متاثرگردید و قسم یاد کرد که انتقام خون سیاوش را ازافراسیاب خواهد گرفت. او گفت: من سلاح برزمین نخواهم گذارد تا تو را ن را با خاک یکسان کنم و افراسیاب را از روی زمین بردارم. سپس با خشم به حرمسرا رفت و سودابه را بیرون کشید و درحضور شاه با شمشیر او را به دو نیم کرد. کاووس نظاره
می کرد و جرأت دم زدن نداشت.

رستم اعلان نمود  تا سپاه آماده ی لشگرکشی به توران زمین باشند. فرامرز فرزند دلاور رستم، فرماندهی لشگر را برعهده گرفت و سپاه به حرکت درآمد تا به مرز ایران و سپنجاب رسیدند. پادشاه سپنجاب به نام ورآزاد به جنگ فرامرز آمد. اما به دست فرامرز کشته شد.

افراسیاب فرزندش سرخه را به جنگ ایرانیان فرستاد. او نیز به دست فرامرز اسیر شد و فرامرز او را به نزد پدرش رستم برد. رستم دستور داد تا سرخه را هم چون سیاوش درطشت زرین سرببرند تا افراسیاب بداند که داغ فرزند چقدر سخت است.

سرخه کشته شد و افراسیاب از داغ او بسیار متاثر گردید. اما دست از مبارزه نکشید و پهلوانی دیگر از تورانیان را به جنگ با ایرانیان فرستاد. این پهلوان پیلسم برادر پیران ویسه بود. او نیز به دست رستم کشته شد. سواران ایران و توران به جان یکدیگرافتادند. افراسیاب به نزدیک رستم رسید و نیزه ای به طرف او رها نمود که به کمربند رستم اصابت کرد. اما کارگرنیفتاد. رستم نیزه ای به اسب او زد و او را سرنگون کرد. سپس کمربند او را گرفت. اما افراسیاب با چابکی ازچنگ رستم جست و به طرف دریای چین گریخت.

رستم سرزمین توران را مسخر خویش ساخت و بر تخت افراسیاب تکیه زد. چند سال گذشت. بزرگان و خردمندان به رستم گفتند: ما اینجا نشسته ایم و ایران و شاه را بی رهنما رها کرده ایم. بیم آن
می رود که افراسیاب ناگهان به ایران حمله کند. اکنون وقت آن است که به ایران برویم. رستم  نظر آنان را پسندید و سپاه ایران ازتوران به سوی ایران بازگشتند.

افراسیاب وقتی شنید که ایرانیان از توران زمین رفته اند،  به توران بازگشت و همه جا را ویران دید. او شنیـد کـه فرزندی از نـژاد سیاوش به نام کیخسرو در سرزمین او زندگی می کند. پس دستور داد تا او را بکشند. اما پیران با سیاستی که داشت مانع ازاین کار شد. افراسیاب دستور داد تا او را به دست چوپانان بسپارند تا کیخسرو دوراز سیاست و دربارباشد و هم چون مردم عادی زندگی نماید.

کیخسرو با مادرش فرنگیس دوراز چشم افراسیاب زندگی می کردند. رفته رفته کیخسرو جوانی برومند شد. روزی شاه از پیران خواست تا کیخسرو را ببیند. پیران با تدبیری که داشت،  به کیخسرو گفت: اگر شاه از تو پرسش نمود، خود را به نادانی بزن تا مبادا ازاو به تو گزندی برسد. سپس او را به نزد شاه برد. شاه او را نوازش نمود و چند سوال ازاو پرسید. کیخسرو هم چون دیوانگان جوابهای سربالا می داد. شاه دانست که از این فرزندزاده  خطری متوجه او نیست.

دیدن گودرز سروش را درخواب

دریکی ازشب ها، گودرز در خواب سروشی را دید که به او می گوید: کیخسرو فرزند سیاوش، از نژاد کیقباد می باشد. او با مادرش فرنگیس دختر افراسیاب در توران زمین زندگی می کند. سیاوش تنها کسی است که می تواند شما را از فتنه و شر افراسیاب نجات بخشد. نشانی او را تنها گیو می شناسد.

گودرز از خواب بیدارشد و به فرزندش گیو گفت: تو مأموریافتن کیخسرو هستی و باید هرچه زودتر به توران زمین  بروی و کیخسرو را از دست افراسیاب نجات داده و به ایران بیاوری.

گیو به سوی توران زمین حرکت کرد. برای این که شناخته نشود از
بی راهه و بیابان و کوهها عبور می کرد. او پس از سختی و مشقت زیاد سرانجام به بیشه ای رسید که درختان زیاد و جوی های آب روان درآن جاری بود. کیخسرو بر تخت تکیه داده و یارانش در کنار او نشسته بودند. وقتی گیو به نزد آنان رسید،  کیخسرو او را شناخت. زیرا مادرش فرنگیس نشانی پهلوانان ایران از جمله گیو را به او داده بود. کیخسرو گفت: پهلوان گیو به مجلس ما خوش آمدی. گیو تعجب کرد که چگونه او را شناخته است. سپس یکدیگر را در آغوش گرفتند. گیو گفت: باید عجله کنیم و هرچه زودتر به ایران برویم. آنها به سیاوش گرد رفته و با مادر کیخسرو و اسب سیاوش به سوی ایران حرکت کردند.

این خبر در شهر منتشر شد. پیران برخود لرزید و از این که افراسیاب خبردار شود، نگران بود. به افرادش دستور داد تا به دنبال آنان بروند و گیو و فرنگیس را بکشند و کیخسرو را زنده به نزد او بیاورند.

پیران نیز با شش هزار مرد جنگی به دنبال آنان روان شد. اما گیو یک تنه پس از عبور از رود عمیق کلزریون و با سیاستی که داشت پیران را به دنبال خود کشید و با کمند او را اسیر کرد و به نزد کیخسرو آورد. اما کیخسرو به جهت این که پیران او و مادرش فرنگیس را از شر افراسیاب دورکرده بود، به او آسیب نرسانید و آزاد نمود.

گیو و کیخسرو و فرنگیس با اسب شبرنگ با سرعت به سمت رود جیحون حرکت کردند. چون به لب رود رسیدند، از رودبان کشتی خواستند. او از آنان یکی از چهارچیز را طلب نمود: زره، اسب شبرنگ، خوبرو(فرنگیس)، ریدک (پسرزیباروی که منظورش  کیخسرو بود ). گیو به او گفت: ای خیره سر، اول باید بگویم که این زره متعلق به سیاوش است که آب و آتش برآن کارگر نیست. این اسب هم یادگارسیاوش است. شاه و مادرش را نیز هرگز تسلیم تو نخواهم کرد. سپس هرسه نفر بدون کشتی و با اسب از رود عبور کردند. رودبان، انگشت به دهان و حیران مانده بود. زیرا تا آن زمان هیچ کس بدون کشتی یارای عبور از رودخانه را نداشت. آن هم در بهار که رودخانه طغیان می کند .

ساعتی بعد افراسیاب به لب رو د رسید و رودبان ماجرا را بیان کرد. افراسیاب خواست تا با کشتی به آن طرف رود برود. اما هومان او را از این کار بازداشت و گفت: این کار خطرناک است. شاه نباید خود را به دام بیاندازد.

کیخسرو و فرنگیس و گیو به ایران آمدند و مورد استقبال ایرانیان واقع شدند. کیکاووس از دیدن فرزند شاد شد و همه ی پهلوانان ازجمله رستم به کیخسرو خوش آمد گفتند و به جشن و سرور مشغول شدند.

کیخسرو در کاخ اصطخر برتخت نشست و تاج شاهی برسر نهاد. همه به او تبـریک گفتند. اما طوس خود را صاحب کوس و زرینه کفش
می دانست و حاضر به اطاعت از کیخسرو نبود. طوس به کیکاووس گفت: فرزندت فریبرز به پادشاهی سزاوارتر است تا نوه ی شما. گودرز به طوس گفت: کیخسرو فرزند سیاوش نامدار است و فره ایزدی بر سر دارد. او بود که توانست بدون کشتی از جیحون بگذرد. هم چنان که فریدون بدون کشتی از اروند رود گذشت. اما طوس زیربارنرفت و نپذیرفت.

شاه گفت: من هردو فرزند را یکسان دوست دارم. اما می خواهم که از هردو آزمایش به عمل بیاورم. هرکس در این آزمایش پیروز شود، سزاوار پادشاهی خواهد بود. گودرز و طوس این تدبیر را پسندیدند. آزمایش این بود که هرکس به دژ بهمن دراردبیل که جایگاه اهریمنان است، برود و آنجا را فتح نماید،  تاج و تخت ازآن او خواهد بود.

ابتدا فریبرز به همراهی طوس به سمت دژ به راه افتادند و چون به نزدیک آنجا رسیدند، آتش از هوا به طرف آنان آمد. به طوری که زره بــــر تن آنان می سوخت. آنها هرچه کردند نتوانستند تا درب قلعه پیش روند و باتیرو کمان هم قادربه گشودن دژ نشدند. ناامید بازآمدند و گفتند: این دژ فتح شدنی نیست.

پس کیخسرو به همراهی گودرز به سوی دژ حرکت کردند. کیخسرو پس از رسیدن به دژ دستور داد تا نامه ای با عنبر و به خط پهلوی بنویسند. درآن نامه نوشته شده بود: ( من کیخسرو بنده ی خدا هستم. ای بهمن جادوگر از خدا بترس. من به فرمان خداوند این دژ را از دیوان خالی خواهم کرد )

نامه را به سر نیزه ای بستند و گیو با نام خدا آن را به سوی دژ رها کرد. لحظه ای بعد دژ تکانی خورد و شکافی درآن ایجاد شد. هوا تاریک گردید. کیخسرو فرمان داد دژ را تیرباران کنند. چنین کردند و باران تگرگ آغاز شد .بسیاری از دیوان به هلاکت رسیدند. سپس همه جا روشن شد و درب دژ نمایان گشت. شاه و گودرز وارد دژ شدند. شهری بزرگ دارای میدان ها و ایوان و کاخ درآن مشاهده کردند. شاه دستور داد تا آتشکده های عظیم درآن بنا کنند.

کیکاووس و همه ی ایرانیان از این کار کیخسروشاد شدند. فریبرز و طوس نیز با هدایا به نزد کیخسرو رفته و به او تبریک گفتند. کاووس تاج شاهی را بر سر کیخسرو نها د و از او خواست که مبادا خون بناحق ریخته ی پدرش سیاوش را فراموش کند. او باید انتقام خون پدر را از افراسیاب بگیرد. کیخسرو نیز سوگند یاد نمود تا حافظ خون سیاوش باشد.

پادشاهی کیخسرو

 کیخسرو پس از نشستن بر تخت پادشاهی  چندی به سیر و سیاحت پرداخت و به آبادانی کشور مشغول شد. پس از آن تصمیم گرفت تا مقدمات جنگ با افراسیاب را فراهم کند. ابتدا اسامی جنگجویان و پهلوانان ایران را شمارش نمود و وظایف هریک را مشخص کرد. از بین پهلوانان،  بیژن فرزند گیو اشتیاق فراوانی برای جنگ با افراسیاب نشان می داد. کیخسرو فرامرز را فرماندهی داد تا به سوی هندوستان برود و دشمنان را نابودسازد. سپس فرماندهی جنگ با تورانیان را به طوس سپرد. شاه به طوس گفت :  برای رفتن به توران زمین از راه بیابان برو. مبادا از راه کلات بروی. زیرا برادرم (فرود) دردل کوهی زندگی می کند. او فرزند سیاوش و از مادری به نام جریره دختر پیران ویسه می باشد.

طوس و سپاهش به راه افتادند  تا به دو راهی رسیدند. گودرز گفت: همانطور که شاه دستور داد نباید از راه کلات برویم. اما طوس گفت: راه کلات راهی هموار و دارای آب و هوایی خوش است. راه دوم  بیابان و خشک و بی آب و علف می باشد. پند گودرز درطوس موثر واقع نشد و طوس دستورداد تا لشگر از راه کلات برود.

فرود برادر سیاوش

فرود پس از آگاه شدن لشگر به سوی کلات  نگران شد و به مادرش جریره گفت: لشگر ایران قصد حمله به توران را دارد. مادرش گفت: آنان جهت خونخواهی پدرت سیاوش به توران حمله می کنند. تو نیز  دل خوشی ازافراسیاب که قاتل پدرت  بوده ، نداری . پس بهتر است به کمک برادرت کیخسرو بشتابی و به او کمک کنی. تو می توانی از بهرام و زنگه ی شاوران که بیشتر با سیاوش بوده اند یاری بخواهی و نشانی پهلوانان ایران را ازآنان بگیری. برادرت تخوار هم به تو کمک خواهد کرد.

  فرود و تخوار به بالای کوهی رفتند تا لشگر ایران را شناسایی کنند. تخوار نام یک یک پهلوانان را به فرود می گفت  که ناگهان ایرانیان آنان را دیدند. طوس خشمناک شد و دستور داد تا آنها را شناسایی کنند. سپس گفت :  اگرازلشکر ایران هستند،  تازیانه بزنند و اگر دشمن هستند و برای جاسوسی آمده اند،  گردن بزنند. بهرام برای تحقیق به سوی کوه رفت. فرود به تخوار گفت: این کیست که به طرف کوه
می آید؟ تخوارگفـت: باید از گودرزیان باشد.

بهرام چون به پایین کوه رسید آواز داد: ای فرود  مگر لشگر ایرانیان را نمی بینید و صدای کوس را نمی شنوید. فرود  گفت: آرام سخن بگو. نه تو شیر جنگی هستی و نه من گوردشت. فرود گفت: سالار لشگر شما کیست؟ بهرام گفت: فرمانده ی ما طوس است. سپس یک یک سران ایران را به فرود  معرفی کرد. فرود گفت: چرا نام بهرام را نگفتی؟ مادرم نشان او و زنگه ی شاوران را به من گفته است. بهرام دانست که او فرود ، فرزند سیاوش است،  پس با احترام خود را معرفی کرد. فرود گفت: من حاضرم با شما هماهنگ شده و بر علیه تورانیان بجنگم. بهرام شاد شد و به او گفت: من این موضوع را به طوس می گویم. اما طوس، آدمی خودخواه است و برخلاف گفته ی برادرت کیخسرو قدم در این راه نهاد.

 بهرام به سوی طوس بازگشت . طوس او را نکوهش نمود که چرا با فرود گفتگو نمودی؟ او دروغ می گوید. ما باید با او بجنگیم. سپس طوس دستور داد تا بروند و فرود را بکشند. ریونیز داماد طوس آمادگی خود را برای کشتن فرود اعلام کرد و بی باکانه به سوی قله ی کوه روان شد. فرود تیری به او زد و او را از پای درآورد. طوس فرزندش زراسب را به جانب کوه روانه کرد. او نیز به دست فرود کشته شد. این بار طوس خود به سوی فرود رفت. تخوار به فرود گفت: این طوس دلاوراست که به سوی تو می آید. اسبش را بزن. فرود اسب طوس را نشانه گرفت و اسب  برزمین غلطید. طوس به ناچار پیاده به سوی لشگر بازگشت. این بارگیو سواربراسب به سوی فرود رفت. فرود اسب او را هم نشانه گرفت وازپای درآورد .  گیو نیز نومیدانه به سوی لشگر آمد.

بیژن فرزند گیو با سرعت به سمت کوه و دژ فرود حرکت کرد. فرود اسب او را زد. اما بیژن همچنان پیاده به طرف کوه به راه ادامه داد. فرود،  تیری دیگر به سوی او رها نمود که بیژن با سپرخویش دفاع نمود و شجاعانه خود را به دژ رسانید و به فرود نزدیک شد و با فریاد شمشیرکشید و اسب فرود را از پای درآورد. فرود به سرعت  به داخل دژ رفت و درب دژ بسته شد.

کشته شدن فرود

طوس و لشگرایران به دژ حمله ورگشته و بسیاری از لشگریان دو طرف کشته و زخمی شدند. سرانجام فرود نیز به دست رهام و بیژن از پای درآمدند. جریره مادر فرود آتشی برافروخت و همه ی گنج ها را درآن سوزانید و شکم اسبان را درید و سپس شکم خود را نیز پاره کرد و جان داد. زیرا فرود قبل از مرگش گفته بود: برای این که ایرانیان زنان ما را اسیر نکنند،  خود را زنده زنده از بالای بام به زیر بیندازید و همه جا را به آتش بکشید تا چیزی سالم به دست ایرانیان نرسد.

طوس و لشگریان به طرف کاسه رود به راه افتادند. درآنجا برف سختی بارید. به طوری که تا یک هفته کسی روی دشت را ندید. آنان از جهت آذوقه در سختی بودند و خوراکشان اسبان جنگی بود که به ناچار می کشتند و می خوردند.

 سپاه ایران به گروگرد رسیدند. حاکم آنجا مردی دلاور به نام تژاو بود. وقتی شنید سپاه ایران به سوی او می آیند،  با لشگرش به مقابله برخاست. دراین جنگ دو سوم تورانیان نابود شدند. تژاو از جنگ گریخت. اما بیژن چون شیری مست به دنبال او رفت و با نیزه برکمربند او زد.  تژاو چون کوه استوارایستاده بود. بیژن  با سرعت تاجی را که افراسیاب برسر تژاو نهاده بود از سرش ربود. تژاو گریخت و خود را به دژ رسانید  و معشوقه اش اسپینوی را برپشت خود سوار کرد. چون قدری راه پیمودند. تژاو به اسپینوی گفت: اسب طاقت دو نفر را ندارد. هرآن ممکن است بیژن خود را به ما برساند. تو پیاده شو. آنها با تو کاری ندارند. سپس او را پیاده کرد و به تاخت پیش راند. بیژن دربین راه به اسپینوی برخورد. او را برپشت خود سوارکرده و به سمت سپاه ایران بازآمد.

 ایرانیان دژ را خراب کردند و گله های رها شده  دردشت توران را میان خود قسمت نمودند. تژاو با غم و اندوه به نزد افراسیاب رفت و ماجرا را بیان کرد. افراسیاب پیران را نکوهش نمود و گفت: بشتاب و سپاه را منظم کن تا به ایرانیان شبیخون بزنیم. پیران به سرعت مردان جنگی را از همه ی مرزها فراخواند و درهم و دینار بخشید. درمدتی کوتاه حدود صد هزار مرد جنگی آماده شد تا آماده ی نبردی دیگر برعلیه ایرانیان باشند.

شکست ایران از توران ( جنگ پشن )

سپاه به سرکردگی پیران و از راه بیراهه به هفت فرسنگی سپاه ایران رسیدند. ایرانیان بی خبر و مست هرکدام در گوشه ای افتاده بودند که ناگهان تورانیان از راه رسیدند و آنان را از دم تیغ گذرانیدند. این جنگ به نام  (( پشن ))  معروف شد. گیو در خیمه اش بیدار بود. سراسیمه بیرون آمد و چون شیر فریاد کشید و همه را بیدار کرد .

دراین جنگ،  بسیاری از ایرانیان  به دست تورانیان کشته شدند. لشگر ایران به ناچارتا کاسه رود عقب نشینی کردند و دردامنه ی کوه  بدون  غذا ودارو و درمان جـای گرفتند. یکی از نامداران ایران توانست خود را به ایران برساند و ماجرا را برای شاه بازگو نماید.

کیخسرو وقتی از ماجرای کشته شدن برادرش فرود آگاه شد،  طوس را بسیار نکوهش نمود که چرا به سخنانش عمل نکرده و باعث ریختن خون هزاران نفر شده است. سپس فرماندهی لشگر را به فرزندش فریبرز سپرد و به او گفت: به نزد طوس برو و درفش کاویانی را از او بگیر و درکارها با گودرز مشورت نما. فریبرز به راه افتاد تا به نزد طوس رسید. طوس به ناچار درفش کاویانی و پیلان و زرین کفش را به فریبرز سپرد.

طوس نوذر با شتاب به نزد شاه آمد و احترام کرد. اما شاه  نه تنها به او اعتنا نکرد بلکه  به او ناسزا گفت و او را سرزنش نمود که چرا با وجود آن همه سفارش، به دستور او عمل نکرده است.

فریبرز که فرماندهی لشگر را به دست آورده بود، از پیران یک ماه مهلت خواست تا نیروهای خود را بازسازی نماید. پیران قبول کرد. فریبرز لشگر را مجهزنمود و سروسامان داد.

تورانیان نیز تجدید قوا کردند و جنگ آغازشد. گیو دلاور توانست بسیاری ازلشگریان توران را نابود سازد. اما هومان و فرشیدورد که از دلاوران توران بودند،  تصمیم گرفتند  به قلب لشگر ایران که دردست فریبرز بود،  حمله ببرند و چنین نیز کردند. فریبرز ازهومان ترسید و گریزان شد. درفش کاویانی واژگون گشت. شکست به سپاه ایران وارد آمد و بسیاری از ایرانیان کشته شدند. گودرز به بیژن گفت: برو و درفش را از فریبرز بگیر. بیژن به نزد فریبرزآمد. اما فریبرز درفش را تحویل نداد و گفت: من درفش را به فرمان  شاه  گرفته ام.  بیژن با شمشیر درفش را به دو نیم کرد و نیمی از آن را به دست گرفت و به سوی میدان جنگ آمد. ایرانیان دلگرم شدند و جنگ را از نو آغاز کردند.

دراین جنگ ریونیز که محبوب کیکاووس بود کشته شد. گیو فریاد زد: مبادا تاج ریونیز به دست دشمن برسد. این  برای ما ننگ است. زیرا تاج، یادگار کیکاووس است. بهرام دلیرانه پیش رفت و از میان انبوه دشمن تاج را با نیزه ای باز ستانید. به طوری که دو لشگر مات و مبهوت این عمل بهرام شده بودند. عده زیادی از ایرانیان کشته شدند. آنان به ناچار عقب نشینی کردند و در دامن کوه پناه گرفتند.

تازیانه ی بهرام

شب شد. بهرام به پدرش گودرزگفت: هنگام پس گـرفتن تاج ریونیز از دشمن، تازیانه ام را درمیدان نبرد گم کرده ام. باید بروم و آن را پیدا کنم. گودرز به او گفت: به خاطر یک تکه چوب خود را به کشتن نده. گیو هم به او گفت: ای برادر من تازیانه های زیادی دارم که همه دارای دسته های پرگوهر است. همه را به تو می دهم. بهرام گفت: موضوع نام و ننگ است. من حاضرنیستم تازیانه ام را که نام من بر روی آن حک شده است به دست دشمن برسد.

بهرام به سوی میدان جنگ بازگشت. در حالی که نور مهتاب همه جا را روشن کرده بود. او تازیانه را بر روی خاک ها و در کنار اجساد کشتگان یافت. درموقع بازگشت اسب او رم کرد و هرگز حاضر به رفتن نشد. زیرا بوی مادیان به مشامش خورده بود. بهرام با خشم شمشیر بر سر اسب فرود آورد وبه ناچار پیاده به راه افتاد. مسافت زیادی تا مقر سپاه ایران بود. تورانیان از وجود بهرام در میدان آگاه شدند. صد سوار به سوی او آمدند. بهرام با تیر و نیزه،  بسیاری از آنان را از پای درآورد.

سواران به سوی پیران آمدند و از شجاعت بهرام به او گفتند. پیران خود به نزد بهرام رفت و به او گفت: تو تنها هستی و پیاده. حیف است که به دست ما کشته شوی. دست از جنگ بردار. بهرام گفت: من از تو یک اسب می خواهم که مرا نزد سپاه ایران ببرد. پیران گفت: به یک شرط اسب به تو می دهم که با ما به نزد افراسیاب برویم. او به تو امان می دهد و تو را عزیز می دارد. بهرام نپذیرفت.  تژاو به سوی بهرام رفت و با سوارانش او را محاصره نمودند. بهرام درحالی که سه روز غذا نخورده  و خیلی خسته بود،  مردانه ایستادگی کرد و چندین تن از آنان را کشت. تیرش تمام شد. دست به نیزه برد. نیزه ی او نیز با شمشیر قلم شد. تژاو از پشت شمشیری بر کتف بهرام زد و او را برزمین انداخت.

گیو از نیامدن بهرام نگران شد و به سوی میدان جنگ به راه افتاد. او بهرام را درحالی که درگوشه ای ازمیدان جنگ درخاک و خون افتاده  و دستش جدا گشته بود،  دید. به بالین او رفت و فریادی چون شیر نر برآورد. بهرام که نیمه جان بود،  از صدای برادر به هوش آمد و به گیو گفت: انتقام مرا از تژاو بگیر. اشگ از چشمان گیو سرازیر شد و قسم یاد کرد: تا انتقام خون برادرم را نگیرم از پای نخواهم نشست.

گیو در تاریکی سوار بر اسب و شمشیر هندی دردست،  همه جا را گشت. تژاو را دید. آهسته عنان اسب را کشید و منتظرماند. تژاو از لشگرگاه خویش دورشد. گیو کمند انداخت و تژاو را به بند کشید  و دستان او را بست و کشان کشان با خود برد. تژاو گفت: تو کیستی؟ چرا خودت را به من نشان نمی دهی؟ گیوگفت: خاموش باش. تو با نامردی بهرام را کشتی. تژاو گفت: من او را نکشتم. سواران چینی او را کشته بودند که من رسیدم. گیو او را بر بالین بهرام برد. تژاو به التماس افتاد. بهرام درآخرین لحظه ی عمر خود به گیو گفت: برادر او را ببخش. گیو نگاهی به تن مجروح برادر کرد و خروشی از جگر برکشید. سپس ریش تژاو را گرفت و همانند مرغ سرش را از تن جدا نمود.

پس از کشته شدن بهرام دلاور و شکست سخت ایرانیان از تورانیان، لشگر ایران به فرماندهی فریبرز،  سوگوارو اشکبار به ایران بازگشتند. سپاه به نزد شاه آمد. کیخسرو به آنان توجه نکرد و درحالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود،  طوس و کسانی را که با او همراهی کرده بودند،  سرزنش کرد و گفت: طوس فرومایه نزد من از سگ کمتر است. سپس طوس و لشگرش را از درگاه راند  و چون ابربهار به حال برادرش فرود  که هم چون پدرشان سیاوش بی گناه کشته شده بود،  گریست.

رستم به نزد کیخسرو رفت و او را دلداری داد و گفت: عاقبت همه ی انسان ها مرگ است. طوس نادانی کرد. اما پشیمان است. او را به من ببخش. کیخسرو روی رستم رابوسید و از گناه طوس درگذشت.

روز دیگر طوس و لشگریان به نزد کیخسرو آمدند و شاه با آنان گفتگو نمود و گفت: هرگز در پی کینه توزی نباشید.  ابتدا سلم و تور کینه وزی را آغاز کردند که عاقبت آن منجر به کشته شدن بسیاری از گودرزیان شد. آنگاه  شاه گیو را بسیار ستود و خلعت داد و به او سفارش نمود که طوس بدون مشورت تو نباید پیل و کوس براند. پس از آن همه را خلعت داد و مرخص نمود.

پایان بخش اول شاهنامه

جنگ دوم ایران و توران

کیخسرو سرکردگی سپاه را برای باردوم به طوس سپرد و او با اسبان و پیلان تا نزدیک رود شهد آمد. پیران که می دانست ایرانیان این بار به قصد خونخواهی سیاوش آمده اند و مصمم به جنگی خونین هستند،   شخص چرب زبانی را به نزد طوس فرستاد و پیغام داد که من کیخسرو و مادرش فرنگیس را همراهی نمودم و از ریختن خون سیاوش بسیار تاسف خوردم و با شما همدردم. طوس به فرستاده گفت: برو و به پیران بگو تا خود به تنهایی و بدون سپاه به نزد شاه ایران بیاید. اگر چنین کند،  شاه او را خواهد بخشید و خلعت نیکو خواهد داد. پیران ابتدا پذیرفت. اما به بهانه های مختلف از این کار سرباز زد و با افراسیاب هم دست شد.

جنگ هم گروه ایرانیان و تورانیان

ارژنگ از سپاه توران به جنگ طوس آمد. طـوس به او مهلت نداد و با گرزه ی گاو سر او را نقش بر زمین نمود. پس از آن هومان برادر پیران ویسه  به نزد طوس آمد که او نیز یارای جنگیدن با طوس را نداشت و فرار کرد  و روز بعد دوباره آماده برای جنگ با طوس شد. ایرانیان مردانه در مقابل تورانیان جنگیدند. مردانی چون گیو و شیدوش و رهام و گستهم و فرهاد و برزین جانانه می جنگیدند و دشمنان را نابود می ساختند. بسیاری از ایرانیان نیز کشته شدند.

شکست دوم ایرانیان

سرانجام تورانیان به نیرنگ و جادو متوسل شدند. در میان آنان شخصی جادوگر بود که زبان چینی و پهلوی می دانست. پیران به او گفت: به بالای کوه برو و برف و باران و سرما بر ایرانیان ببار. او چنین کرد و با قدرت جادویی خود،  برف و باران و سرما ایجاد کرد. به طوری که ایرانیان از شدت سرما قادر به مبارزه نبودند و نیزه گذران دست از کار کشیدند. تورانیان آن قدر از ایرانیان را کشتند که برف ها از خون آنان رنگین شده بود.

طوس و پهلوانان دست به دعا برداشتند و از خدا کمک خواستند. خداوند دعای آنان را اجابت نمود. درحال شخصی دانشمند به نزد ایرانیان آمد و با انگشت خود،  آن جادوگر را به آنان نشان داد. رهام او را دستگیر نمود و به نزد طوس برد. طوس دستور داد تا سر از بدنش جدا ساختند. در همان لحظه هوا آرام شد و سرما و برف و باران قطع گردید. اما بسیاری از سپاه ایران کشته شده و عده ای نیز روحیه ی خود را از دست داده بودند. عاقبت ایرانیان پس از شکستی سخت،  به کوه هماون پناه بردند. گودرز که فرزندان زیادی را در این جنگ از دست داده بود،  برمرگ فرزندان خویش می گریست.

تورانیان از این پیروزی شاد بودند. پیران به یاران خود گفت: تا پیروزی نهایی بر ایرانیان،  به آنان امان ندهید. هومان به پیران گفت: اکثر ایرانیان کشته شده اند. ما نباید بگذاریم  این سپاه شکست خورده به ایران برگردند و پس از تجدید قوا با لشگری نو و به سرکردگی رستم به جنگ با ما برخیزند. باید کارآنان را یکسره سازیم. پیران به او گفت: نه،  ما باید صبرکنیم و بی گدار به آب نزنیم. آنان مردانی چون طوس و گودرز و گیو و بیژن در سپاه خود دارند  که هرکدام از آنان با هزار سوار برابری می کنند.

پیران دستور داد تا کوه هماون را محاصره نمایند. لشگر ایران در تنگنا قرار گرفت و راه آذوقه نیز بر آنان بسته شد. هومان گفت: حلقه ی محاصــره را باید تنگ تر نمود تا آنان تسلیم شوند. پیران گفت: نه این کار درست نیست. زیرا آنها ناگزیر خواهند شد تا برای به دست آوردن آذوقه ی لشگر، به زینهارخوا هی بیایند و جنگ تعطیل شود.

طوس به ناچار تصمیم گرفت تا بر تورانیان شبیخون بزند. وقتی تورانیان درخواب بودند،  طوس نیمی از سپاه را به بیژن و نیمی دیگر را به شیدوش سپرد و خود و گودرز و گیو و رهام به قلب سپاه دشمن هجوم بردند. بسیاری از سپاه دشمن قتل عام شدند. اما سپاه ایران هم چنان در محاصره ی دشمن بود. ایرانیان روحیه ی خود را باخته بودند و با خود می گفتند: دیگرکار ما  ساخته است. مگر خدا به داد ما برسد.

آمدن رستم به یاری ایرانیان

چون خبر گرفتاری ایرانیان به کیخسرو رسید،  بسیار ناراحت شد و دستور داد تا رستم را که در زابل بود آگاه نمایند و هرچه زودتر
به کمک ایرانیان بشتابد. رستم به نزد شاه آمد و گفت: من همه ی سختی ها را به جان خریدارم. هفت خوان را پشت سر گذاردم. برتاریکی و پیل و شیر و جادو و تشنگی غلبه کردم. اکنون نیز آماده ی خدمت هستم . کیخسرو از رستم تشکر کرد و سی هزارشمشیر زن به سرکردگی فریبرز به او سپرد .

فریبرز به رستم گفت: قبل از رفتن از تو خواهشی دارم که می خواهم برای من انجام دهی. رستم گفت: به دیده منت دارم. فریبرز گفت: از تو تقاضا می کنم تا فرنگیس را از شاه برای من خواستگاری کنی. رستم پذیرفت و به نزد شاه آمد و موافقت شاه و فرنگیس را جلب نمود. فرنگیس و فریبرز  با هم ازدواج کردند.

خواب دیدن  طوس 

در یکی از شب ها طوس در خواب  سیاوش را دید که خندان به او گفت: نگران نباشید که به زودی غم ها به سر خواهد رسید. طوس از خواب بیدارشد و خوابش را به گودرز گفت. گودرز گفت: تعبیر آن،  این است که به زودی رستم  به یاری ما خواهد آمد. ازطرف دیگر افراسیاب نیز خاقان چین را به یاری پیران فرستاد.

پیروزی ایرانیان

رستم و سپاه ایران به سرکردگی فریبرز به کمک ایرانیان و کوه هماون آمدند. ایرانیان شاد شدند. تورانیان نیز به سرکردگی کاموس چینی  آماده ی  رزم با ایرانیان بودند.

هومان به پیران گفت: سپـاهی از ایران به کمک ایرانیان آمده است. گمان می کنم  که رستم نیز با آنان باشد. آه از نهاد پیران برآمد و گفت: اگر این طورباشد کار ما ساخته است. کاموس گفت: نگران نباشید. من اول کسی را که از پای درآورم رستم خواهد بود.

دو سپاه به فاصله ی دو فرسنگ در مقابل یکدیگر صف کشیدند. ابتدا اشکبوس با رهام روبرو شد. اشکبوس با گرز بر سر رهام کوبید. به طوری که کلاه خود رهام خرد شد. رستم پیاده پیش رفت و با اشکبوس روبرو گردید. اشکبوس گفت: پهلوان ، پیاده و بدون اسب ، خود را به کشتن مده. رستم گفت: اکنون پیاده جنگیدن را به تو خواهم آموخت. طوس مرا بدون اسب به جنگ تو فرستاده است تا اسب تو را ازآن خود سازم. اشکبوس گفت: پس سلاحت کو؟ رستم به سرعت تیری در چله ی کمان نهاد و بر اسب او زد. اسب اشکبوس بر زمین غلطید. رستم گفت: حال بیا پیاده با هم بجنگیم. اشکبوس نیز چندین تیر به سوی رستم رها کرد که هیچکدام ازتیرهایش کارگر نیفتاد. رستم دست برکمان چاچی برد و تیری از چوبه ی خدنگ بر کمان نهاد و سینه ی اشکبوس را هدف قرارداد. تیر از پشت او گذرکرد و اشکبوس برزمین افتاد و جان داد.

 پس از آن کاموس کشانی به میدان آمد وگفت: کجاست آن کس که
می خواست پیاده به جنگ ما بیاید؟ الوا پهلوان زابلی به رستم گفت: اگراجازه بدهید من به جنگ کاموس بروم. رستم  موافقت کرد و به او گفت: مواظب باش. او خطرناک است. الوا به جنگ کاموس آمد. اما کاموس چون گرگ درنده ، الوا را از زین برداشت و به زیر سم اسب خویش افکند. خاک زمین از خون الوا رنگین شد. رستم از مرگ الوا دلش به درد آمد.  سپس چون پیلی مست به سوی کاموس کشانی حمله ورشد.

 رستم در حالی که کمندی در بازو و گرزی در دست داشت  در مقابل کشانی ظاهر شد. کشانی به رستم گفت: به رشته ی شصت خم خود مناز. رستم گفت: کمند مرا رشته می خوانی؟ پس آماده ی مرگ باش. کاموس به رستم حمله کرد و با شمشیر خویش برگردن اسب رستم فرود آورد. شمشیر برگستوان رخش را پاره کرد. اما به رخش آسیبی نرسید. رستم کمند را حلقه نمود و به سمت کشانی پرتاب کرد. کشانی درحلقه ی کمند او گرفتار شد  و هرچقدر تلاش کرد تا خود را از بند رستم  برهاند، نتوانست. رستم با تمام نیرو او را نگه داشت تا کشانی از هوش رفت.  سپس او را به نزد ایرانیان آورد. ایرانیان بدن او را چاک چاک نمودند.

خاقان چین از کشته شدن پهلوان نامی خود،  کاموس،  بسیار ناراحت بود. او جنگاوری دیگر به نام چنگش را به رزم با رستم فرستـاد که او نیــز به دست رستم کشته شد. خاقان و پیران هنوز نمی دانستند که این پهلوان ایرانی کیست؟ پیران از برادرش هومان  خواست  تا به نزد این پهلوان برود و از او نام و نشان بخواهد. هومان به نزد رستم آمد و به او گفت: چرا خود را معرفی نمی کنی؟ تو کیستی؟ رستم گفت: من پهلوانی از ایران زمین هستم که آمده ام تا نژاد ترک و چین را از میان بردارم و جهان را پیش چشم افراسیاب تیره و تار سازم. من آمده ام تا انتقام خون سیاوش بی گناه را بگیرم. اگر می خواهید از جنگ درامان باشید،  باید کسانی را که باعث ریختن خون سیاوش بوده اند،  به ما تحویل بدهید. البته من آنان را می شناسم. ابتدا گرسیوز نامرد  آتش فتنه را ،  روشن ساخت. گروی زره و افراسیاب مکار و چندتن دیگر نظیر هومان و لهاک و فرشید ورد و گلباد و نستیهن و خاندان ویسه که همه دو رو و مکارند. اگر آنان را به ما تحویل دهید،  ما با شما کاری نداریم  و گرنه به جان کیخسرو قسم، دمارازسرزمین  توران برخواهم آورد که نه شنگل به جای بماند و نه خاقان چین.

 لرزه بر تن هومان افتاد و به رستم گفت: من هومان هستم. حال تو نیز خود را معرفی کن. رستم گفت: به نام من نیازی نیست. من به پیران علاقمندم. برو و به پیران بگو تا به نزد من بیاید. هومان به سرعت برگشت و به پیران گفت: او باید رستم زابلی باشد. پیران گفت: آری او رستم است. دیگرغم و ماتم ما فرا رسید. پیران به نزد خاقان رفت و گفت: این پهلوان رستم است. اوست که به جنگ دیوان رفته است. در نزد این پهلوان ، یک مرد و یک دشت از مردان  فرقی نمی کند. خاقان پس از شنیدن سخنان پیران، گفت: به نزد او بروید و با زبان نرم از او بخواهید تا آشتی را بپذیـرد.

پیشنهاد صلح تورانیان

پیران به نزد رستم رفت  و تعظیم کرد. پس از معرفی خود گفت:  من برای سیاوش چون پدر بودم. اما افراسیاب ناجوانمردانه او را کشت. فرزندش کیخسرو و فرنگیس را نگهداری کردم. دخترم را به او دادم.

 رستم گفت: من از تو بدی ندیده ام. ما به دو شرط آشتی خواهیم کرد: یکی این که کسانی را که درکشتن سیاوش شرکت داشته اند،  به ما تحویل دهید و دیگراین که تو به نزد کیخسرو بیایی و از افراسیاب دل بکنی که ده برابر پاداش خواهی یافت. پیران گفت: من باید این موضوع را با شنگل و خاقان چین درمیان بگذارم  و نامه ای نیز به افراسیاب بنویسم. پیران پس از گفتن این سخنان از نزد رستم خارج شد.

پیران با خاقان و شنگل و تورانیان به مشورت نشستند. پیران ، پیام رستم را به گوش آنان رسـانید. شنگل به پیـران گفت: ما از دشت و دریا به کمک افراسیاب آمده ایم. ما چون شیر آمده ایم و چون روباه نمی گریـزیم. ما ترسی از رستم نداریم. من به جنگ او می روم و هنگامی که خروش برداشتم،  شما همه  تیرباران را شروع کنید. مبادا یک تن از ایرانیان زنده بماند.

رزم رستم با تورانیان و شکست تورانیان

شنگل از پهلوانان بنام چین بود که آمادگی خود را برای جنگ با رستم اعلام کرد و به میدان رفت. او رستم را سگزی خواند. رستم خشمگین شد و به او حمله کرد و او را با نیزه از زین برزمین کوبید. در این فاصله،  پهلوانان ترک و سقلاب و هند به یاری شنگل برخاستند و او را محاصره کرده و از میدان بدر بردند.

از دیگر پهلوانان که با رستم درآویخت و کشته شد،   ساوه شاه از خویشان کاموس بود. رستم چنان ضربتی به او زد که سراز بدنش جدا شد. در این هنگام کهار کهانی که پهلوانی دیگر از توران بود،  پای به فرار نهاد که رستم در پی او تاخت و او را نیز از پای درآورد.

خاقان پس از این که قهرمانان خود را یکی پس از دیگری از دست داد،  به سوی رستم شتافت و او را دشنام داد. سپس به لشگرخویش گفت: به سوی رستم بروید و تیرباران راشروع کنید و امانش ندهید. لشگرتوران با کمانهای چاچی به سوی رستم و ایرانیان تیرباران را آغازکردند و چون مور و ملخ به سوی آنان هجوم آوردند. رستم چون شیر می جنگید و از کشته پشته می ساخت. سرهای دشمن بود که چون گوی بر زمین پرتاب می شد.

خاقان چین  وقتی دید تاب مقاومت دربرابر رستم را ندارد،  پیغام داد که حاضر به صلح است. اما رستم نپذیرفت و هم چنان پیش می رفت تا به نزدیک پیل سپید شاه چین رسید. خاقان جان خویش را درخطر دید. پس زوبین را آماده کرد و به سوی رستم روانه نمود. اما زوبین بر بدن رستم کارگر نیفتاد. رستم کمند انداخت و خاقان را از روی اسب بر زمین افکند و دستش را بست و پیاده تا رود شهد برد.

ایرانیان پیروزشدند. رستم و لشگریان بسیارخسته شده بودند. اما مسرور از پیروزی ، به درگاه خداوند بزرگ شکرگزاری کردند. سپس رستم نامه ای به کیخسرو نوشت. نامه را فریبرز با هدایا و غنایم بسیار به سوی ایران و کیخسرو برد. کیخسرو پس از شنیدن خبر پیروزی ایران بر توران شاد شد و سجده ی شکـر بجای آورد. سپس به فریبرز خلعت فراوان بخشید و دوباره او را روانه نمود.

ازطرف دیگر  افراسیاب که از شکست دربرابر سپاه ایران خشمگین شده بود، چون مار بر خود می پیچید. او موبدان را به گرد خویش جمع کرد و از آنان مشورت خواست و گفت: تا رستم زنده است، ما آرام و خواب نداریم.

فریبرز به نزد رستم برگشت. رستم و ایرانیان از دیدن او خوشحال شدند و ازحال پادشاه پرسیدند. به دستو رستم لشگر به سوی سغد حرکت کرد و از آنجا به شهر بیداد رفتند .

بیداد شهری بود با برج های بلند و دژی استوار. پادشاه این شهر مردی پلید به نام کافور بود. او زنان و کودکان زیبا را می کشت و از آنان درسفره ی غذای خود تغذیه می کرد.

رستم  دستورداد تا دژ را محاصره کردند. او سه هزارزره دار دراطراف دژ مستقرنمود. این دژ بسیارمحکم بود و تسخیر آن کار ساده ای نبود. بسیاری ازایرانیان کشته شدند. کافور با رستم درگیرشد و با شمشیر به او حمله کرد. رستم سپر بر سرکشید. کافور کمند انداخت تا رستم را بگیرد. اما از این کار هم نتیجه ای حاصل نشد. این بار رستم فرصتی یافت و با عمود آهنین چنان برفرق کافورنواخت که مغزش از بینی  بیرون ریخت. ایرانیان به دستور رستم  زیر پی دیوارهای دژ را خالی کرده و با چوب انباشتند. سپس نفط ریخته و آتش زدند. دیوارها فرو ریخت و دژ گشوده گشت.

جنگ رستم با پولاد وند

 افراسیاب ازدست رستم آرام و خواب نداشت. او نامه ای به پولادوند دیو که در یکی از کوه های چین جای داشت، نوشت و به او قول داد که اگر بتواند رستم را ازپای درآورد،  چهارپنجم گنج و تاج و تخت خود را به او خواهد سپرد. شیده فرزند افراسیاب آن نامه را به نزد پولاد وند برد. پولاد وند پهلوانی زورمند و قوی بود. پس از دریافت نامه  به نزد افراسیاب آمد و آمادگی خود را اعلان کرد. او به افراسیاب گفت: من رستم را خوب می شناسم. اوست که جگر دیو سپید را بیرون کشید. من تاب رویارویی با او را ندارم. اما از راه حیله و نیرنگ می توانم بر او چیره شوم. افراسیاب شاد شد و برایش آرزوی موفقیت کرد.

  پولادوند ابتدا با طوس روبرو شد. درحالی که کمندی در یک دست و عمودی در دست دیگر داشت،  به سوی طوس حمله ورشد و طوس را از زین برزمین زد. گیو به کمک طوس شتافت. پولاد ، سرگیو را  به بند کشید و با کمند خویش رهام و بیژن را نیز اسیر نمود. سپس به طرف درفش کاویانی حمله برد و آن را با خنجر به دو نیم کرد.

رستم که دید چهارپهلوان ایرانی از پولاد شکست خورده اند،  ابتدا متعجب شد و برخود لرزید. او از خدا کمک خواست و سوار بر رخش به طرف پولاد شتافت. ابتدا کمند انداخت. اما پولاد سر خود را خم کرد و به دام نیفتاد. پولاد به رستم گفت: ای پهلوان شیرگیر امروز نوبت  من است. آماده ی مرگ باش. رستم گفت: یاوه مگو. سپس دریک لحظه و برق آسا چنان عمودی بر فرق او زد که چشمـان پـولاد تیره وتار شد. اما دوباره برخاست. رستم از او پرسید: با ایـن ضربت چگونه هستی؟ پولاد گفت: عمود تو کارگر نیفتاد. سپس دست بر شمشیر برد و برسر رستم فرود آورد که شمشیر بر کلاه خود رستم اصابت نمود. اما به رستم آسیبی نرسید. پولاد از رستم خواست تا با او کشتی بگیرد. رستم پذیرفت و گفت: به شرط این که به فکر حیله نباشی. ما دو به دو می جنگیم  و هیچ کدام نباید از دیگران کمک و یاری بخواهیم.

 شیده  فرزند افراسیاب چون اندام رستم پیلتن را دید،  به نزد پدرش افراسیاب آمد و گفت: رستم با اندام ورزیده ی خود بر پولاد وند پیروز خواهد شد. افراسیاب به شیده گفت: برو و به زبان ترکی پولاد را راهنمایی کن و بگو که پس از برزمین زدن رستم با شمشیر،  کارش را بسازد. شیده گفت: نه  این از جوانمردی به دوراست. اما پس از اصرارپدرش به ناچار به نزد پولاد رفت و پیام افراسیاب را به او رسانید. گیو اعتراض کرد و به رستم گفت: افراسیاب  پیمان را شکست. رستم گفت: نگران نباش هم اکنون پولاد را بر خاک خواهم  نشاند. سپس چون شیرجنگی پولاد را برزمین کوبید  که صدای استخوانهایش شنیده شد. رنگ پولاد زرد شد و برزمین افتاد. رستم  او را رها کرد. اما لحظه ای بعد پولاد هم چون تیر به سوی افراسیاب گریخت و درآنجا بیهوش شد. رستم  افسوس خورد که چرا او را نکشته است. اندکی بعد رستم دستور داد تا سپاه توران را تیرباران کنند.

افراسیاب که اوضاع را چنین دید به پیران گفت: من به تو گفته بودم  تا زمانی که رستم وجود دارد،  ما روی آسایش نخواهیم دید. پیران به او گفت: درست است. ما برای مقابله با رستم از دیو هم  کمک خواستیم. اما نتیجه ای دربر نداشت. پیران به افراسیاب گفت: تو توان مبارزه با رستم را نداری. بهتراست به آن طرف دریا بروی. افراسیاب قبول کرد و به سوی چین و ماچین گریخت.

 رستم پس از این پیروزی به نزد شاه کیخسرو آمد. شاه او را نوازش کرد و انعام بسیار بخشید. رستم از او خواست تا اجازه دهد به زابلستان برگردد. شاه و همراهان تا دو منزل رستم را همراهی کردند.

رزم رستم با اکوان دیو

  دریکی از روزها که شاه و همراهان به عیش و نوش مشغول بودند،  چوپان شاه سرآسیمه به بارگاه آمد و گفت: حیوانی چون گوردیدم که مانند نره شیری بود. اسبان را می درید و رنگی چون خورشید داشت. شاه گفت: آن باید دیوی خطرناک باشد. شاه در میان سپاه خود کسی را که بتواند با آن دیو مقابله کند،  پیدا نکرد. سپس گفت: این کار از عهده رستم بر می آید. پس نامه ای به رستم نوشت و از او خواست که به نزد شاه بیاید. رستم شتابان به درگاه شاه آمد. شاه ماجرا را برای او نقل کرد. رستم گفت: چه شیرباشد و چه دیو و یا اژدها از دم شمشیر من رهایی نخواهد یافت.

رستم  در مرغزاری درکمین نشست. سه روز گذشت. درروز سوم چیزی شبیه به اسبی زرد رنگ از برابر چشمان او گذشت. رستم متوجه شد که او اکوان دیو است. در این اثنا اکوان به دوررستم چرخید و زمین اطراف رستم را برید و رستم را برهوا بلند کرد. آه از دل رستم برآمد. اکوان به رستم گفت: حال تو را به دریا بیندازم و یا به کوه؟ رستم که می دانست کاردیوان  برعکس می باشد،  از او خواست تا او را درکوه رها کند. اکوان رستم را به دریا پرت کرد. رستم نا گهان خود را در مقـابل نهنگان دید. با یک دست شنا می کرد و با خنجری که به  دست دیگر خـود داشت با نهنگان می جنگید. سرانجام خود را به ساحل رسانید و به مرغزاری که پیش ازآن درآنجا بود، رسید. اما از رخش اثری ندید. این مرغزار متعلق به افراسیاب بود. رستم رخش خود را در میان اسبانی که به چرا مشغول بودند  یافت. با کمند، اسب  را به نزد خود آورد و گله ای از اسبان را نیز با خود برد. چوپان افراسیاب از سوارانی که درآن اطراف بودند،  کمک خواست و همه به سوی رستم هجوم بردند. رستم همه را از دم تیغ بران گذرانید.

چوپان به نزد افراسیاب رفت  و ماجرا را بیان کرد. افراسیاب خشمگین شد و سپاهی را برای مقابله با رستم فرستاد. درگیری آغازشد و رستم صد نفر از آنان رابه همراه چهار پیل سپید  از پای درآورد. سپاهیان دیگرافراسیاب پای به گریز نهادند. رستم به کنار جویباری آمد و سرو صورت خود را شستشو داد. در این هنگام اکوان دیو درمقابلش ظاهر شد  و گفت: تو از جنگ سیر نشدی؟ از دریا و کام نهنگ بیرون جستی و حال دردشت می جنگی؟ رستم همانند شیر به او حمله کرد  و با زبردستی تمام کمند انداخت و سر اکوان را به بند کشید  و با گرز گران برمغزش کوبید. سپس سر از بدنش جدا ساخت.

داستان رزم بیژن با گرازان

 در یک از روزها که همه ی بزرگان و پهلوانان در حضور شاه به بزم نشسته بودند، عده ای از شهر ارمان که درمرز توران قرارداشت، به نزد شاه آمدند و گفتند: گرازها به سرزمین ما هجوم آورده و  کشت و زرع  و حیوانات ما ، روبه نابودی است. شاه روی به پهلوانان کرد و از آنان مدد خواست. بیژن آمادگی خود را برای مقابله با گرازان اعلام نمود. شاه پذیرفت  وگرگین میلاد را به کمک او فرستاد تا راهنمای او باشد.

 بیژن به بیشه ی گرازان رفت. او گرازان را با تیر می زد و گرگین دندان های آنها را جمع آوری می کرد. گرگین که به بیژن حسادت می ورزید،  گفت: در این نزدیکی بزمگاهی است که توسط منیژه دختـر افراسیـاب به همـراه زیبارویان برپا می شود. ما می توانیم به آنجا برویم و چند تن از آنان را به ایران بیاوریم.

بیژن به تنهایی به نزدیک آن مرغزار که دختران درآنجا بودند رفت و درپشت درختی مخفی شد. ناگهان چشم منیژه به بیژن که کلاه پدر و قبای رومی دربرداشت، افتاد. آنان او را به بزم دعوت کردند. بیژن سه روز دربین دختران به عیش و نوش مشغول بود. در روز چهارم  بیژن قصد بازگشت نمود. منیژه که عاشق او شده بود، داروی بیهوشی درجام بیژن ریخت و او را مست  به کاخ خود برد و دور از چشم پدر نگه داشت.

بیژن در کاخ منیژه به هوش آمد. نگــران شد. اما منیـژه او را دلـداری داد وگفت: من تو را دوست دارم و نمی گذارم به تو آسیبی برسد. اما نگهبانان شاه به افراسیاب گزارش دادند که مردی غریبه وارد حریم تو شده است. گرسیوز مامورشد تا قضیه را بررسی نماید. او به کاخ آمد و بیژن را برهنه در میان زنان دید که شــراب می نوشند و آواز می خوانند. گرسیوز فریاد برآورد: ای ناپاک در میان حریم دیگران چه می کنی؟ بیژن برخود لرزید و با خودگفت: با این تن برهنه چگونه با او بجنگم؟ خدایا به داد من برس. بیژن همیشه خنجری در ساق بند خود داشت. آن را درآورد و گفت: من ترسی از شما ندارم و با این خنجر از خود دفاع می کنم. اما بدانید که بخت بد مرا به اینجا کشانیده است. اگر به من امان دهید و مرا به نزد شاه ببرید،  حقیقت را خواهم گفت. او را به نزد افراسیاب بردند. بیژن تمام وقایع را از ابتدا تا انتها برای شاه بازگو نمود. افراسیاب گفت: دروغ می گویی. سپس دستور داد تا او را به چوبه ی دار بیاویزند. پیران به افراسیاب گفت: صلاح نیست که او را بکشی. زیرا رستم و پهلوانان ایران آرام نخواهند نشست. مگر عواقب شوم خون سیاوش را ندیدی؟

افراسیاب به ناچار او را زندانی نمود. بیژن را با غل و زنجیر درچاهی تاریک بستند و سنگی عظیم بر روی حلقه ی چاه نهادند. منیژه را نیز از کاخ راندند. اوهراز چند گاه مخفیانه بر سر چاه بیژن می رفت و به او غذا می داد.

یک هفته گذشت. گرگین که دید خبری از بیژن نیامد،  خود را سرزنش نمود و از کارخود پشیمان بود . سپس سوار بر اسب بیژن شده و به سوی ایران بازگشت . گیو از او پرسید: بیژن کجاست؟ گرگین گفت: ما گرازان زیادی را شکارکردیم. اما یک گراز قوی بود که بیژن به دنبال او روان شد. کمند برگرازافکند. اما گراز او را به دنبال خویش کشید تا از نظرمن پنهان شد. گیو درچشمان گرگین نگریست و دانست که او دروغ می گوید.

کیخسرو از ماجرا باخبرشد و گیو را دلداری داد و به او گفت: نگران نباش که به او گزندی نرسیده است. گرکین به نزد شاه آمد و دندان های گراز را که هم چون الماس می درخشید  درپیش شاه نهاد. شاه از او در مورد بیژن پرسش نمود و هنگامی که پاسخ تردید آمیز گرگین را شنید دستورداد تا او را زندانی نمایند.

جشن نوروز برپاشد. شاه دستور داد تا جام جهان نما را آوردند. کیخسرو در جام نگریست و بیژن را در چاهی تاریک در بند غل و زنجیر دید. شاه به گیو مژده داد که فرزندش زنده است. سپس دستور داد تا برای رهایی بیژن از رستم کمک بخواهند. گیو مامور شد تا به نزد رستم برود.

رستم پس از شنیدن گرفتاری بیژن آماده ی حرکت شد. او به لباس بازرگانان درآمد و با ده شتر بار دینار و صدشتر از گستردنی و پوشیدنی و گوهرهای فراوان به همراه  هفت تن از پهلوانان به سوی توران زمین رهسپار گردید.

 کاروان رستم به شهری در توران رسیدند که پیران درآنجا خانه داشت. پیران آنان را دید. رستم که جامه ای از گلیم دربرداشت و سر خود را با دیبا بسته بود، جامی از گوهر و دو اسب گرانمایه به پیران تقدیم نمود.

 منیژه دختر افراسیاب با خبر شد که کاروانی از ایران به توران آمده است. خوشحال شد و به نزد آنان رفت. منیژه از رستم پرسید: شما که از ایران مِی آیید آیا از گیو و گودرز خبری دارید؟ رستم  ترسید که مبادا او را بشناسند، پس به او گفت: نه من آنان را نمی شناسم. منیژه گفت: من دختر افراسیاب هستم و ماجرای خود و بیژن را برای او بازگو نمود و گفت که پدرم مرا از کاخ رانده و بیژن نازنین من در چاه گرفتار است. اگر به ایران رفتید پیام مرا به آنان برسانید. رستم گفت: امیدوارم که شاه او را آزاد نماید. سپس مرغی بریان به او داد تا به بیژن بدهد. رستم انگشتری خود را در شکم مرغ قرارداده بود. منیژه به سوی بیژن آمد و ماجرای کاروان را به او گفت و مرغ بریان را به او داد. بیژن دست به خورش برد و انگشتررا دید که نام رستم برآن حک شده است. از شادی فریاد زد و به منیژه گفت که نجات من حتمی شد. زیرا آن کس که این انگشتری را به تو داده است،  کسی جز رستم نیست. منیژه خوشحال شد و دو باره به نزد رستم رفت و سلام بیژن را به او رسانید. رستم گفت: چون شب شد،  هیزم در کنارچاه روشن کنید تا من به کمک شما بیایم.

چون شب شد،  رستم با هفت مرد پهلوان به نزدیک چاه رسیدند. آنان سنگ بزرگ چاه را برداشتند و بیژن را نجات دادند. بیژن خدا را شکر نمود. چشم بیژن به منیژه افتاد. منیژه اشک شوق از دیدگان جاری ساخت. سپس یکدیگررا درآغوش کشیدند.

رستم با خشم به سوی کاخ افراسیاب آمد و فریاد برداشت: ای افراسیاب نامرد تو در جای خوش خفته باشی و بیژن درچــاه باشد؟ چه کسی دامـادش را زندانی می کند ؟ من بیژن را آزاد ساختم. حال آماده ی مرگ باش. افراسیاب پس از شنیدن سخنان رستم،  با لشگریان خویش،  رستم و یارانش را محاصره نمودند. رستم و بیژن به همراه هفت دلاور،  آنقدر از لشگریان افراسیاب را کشتند و یا زخمی نمودند که جوی خون بر درگاه افراسیاب جاری شد. افراسیاب چون دید تاب مقاومت در برابر رستم را ندارد،  از آنجا گریخت. رستم و یارانش وارد کاخ شده  و هرچه از زر و سیم و گوهر و فرش های گرانبها و اسبان گرانمایه بود به همراه پری چهرگان زیبا روی،  به غنیمت گرفتند و به سوی ایران روانه شدند.

لشگرکشی افراسیاب به ایران

پس از این که رستم با پیروزی بر افراسیاب ،بیژن را آزاد ساخت و او را به ایران برد،  افراسیاب به کاخ آمد و به دبیران و پهلوانان گفت: از زمان منوچهر تا کنون کسی نتوانسته است این چنین به توران زمین بتازد و شبانه به کاخ ما وارد شود. ماباید از فغفور چین و دیگر کشورها کمک بخواهیم و با ایران بجنگیم.

لشگری از افراد جنگجو آماده شد و شیده فرزند افراسیاب فرماندهی لشگر را بر عهده گرفت. هومان برادر پیران ویسه  با سی هزار شمشیرزن درقلب سپاه توران جای گرفت.

دو لشگر ایران و توران درمقابل یکدیگر صف آرایی کردند. مدت سه روز هریک ازدو لشگر منتظر بودند تا دیگری حمله را شروع نماید. هومان، پیران را ســرزنش  می کرد که چرا جنگ را آغاز نمی کنید. درسپاه ایران نیز بیژن اصرار درجنگیدن داشت. سرانجام هومان و بیژن رودرروی یکدیگر قرارگرفتند. ابتدا با تیرو کمان جنگیدند. تیرها تمام شد. روی به نیزه آوردند. زره ها پاره شد. اما سودی نبخشید. دست به شمشیر بردند. هردو خسته و تشنه همچنان به مبارزه ادامه
می دادند. هوا تاریک شده بود . هردو پهلوان هم چنان که برروی اسب قرارداشتند،   کمربند یکدیگر را گرفتند. اما هردو چون کوه استوار ماندند. آنها از اسب پیاه شدند و به کشتی گرفتن پرداختند. این کار نیز ساعت ها ادامه یافت. آنها تا صبح کشتی گرفتند. هومان از نظر زور و قدرت بر بیژن فزونی داشت. اما بیژن با درایت و هوش، سرانجام توانست ران راست و قسمت چپ گردن هومان را در اختیار بگیرد. سپس او را  بر زمین زد و سر از بدنش جدا ساخت. بیژن  خدا را شکر نمود که توانسته است انتقام سیاوش و هفتاد فرزند گودرز را بگیرد.

پیران از کشته شدن برادرش هومان سخت برخود می پیچید و از داغ برادر اشگ در چشم داشت. او به برادردیگرش نستیهن گفت: هرچه زودتر انتقام خون برادرمان هومان را بگیر. سپس دستور داد تا سپاه توران شبانه به سپاه ایران شبیخون بزنند. نستیهن به دستور پیران با ده هزار سوارآزموده در نیمه های شب به سپاه ایران حمله نمودند. اما دیده بان ایران به ایرانیان گزارش داد که لشگر توران به ما نزدیک شده است. گودرز به بیژن گفت تا با هزار سوار به مقابله با نستیهن بپردازد. بیژن تیری به سوی اسب نستیهن رها نمود. نستیهن بر زمین افتاد. بیژن با سرعت به او نزدیک شد و با عمود بر فرقش کوبید که جان به جان آفرین تسلیم نمود.

 پیران نامه ای به گودرز کشواد نوشت و درآن ذکرکرد که تا کی باید خون ریزی ادامه داشته باشد. بهتر است دست از جنگ بشوییم و همانند روزگار جمشید و منوچهر با صلح و صفا زندگی کنیم. گودرز نیز در جواب نامه ی پیران نوشت: ای پیران تو زبان چرب و شیرینی داری. اما زبانت با دلت هماهنگی ندارد. هرگاه احساس ضعف
می کنی،  حاضر به صلــح می شوی و زمـانی که به قــدرت
می رسی،  به جنگ می پردازی.

سرانجام گودرز و پیران رویاروی گفتگو نمودند. پیران گفت: ای گودرز بیا و پیمانی ببندیم. من و تو با یکدیگر می جنگیم. اگر من به دست تو کشته شدم،  با لشگر توران پیکار مکن و اگر تو به دست من کشته شدی،  من به لشگر ایران آسیبی نخواهم رسانید. گودرز گفت: بهتر است که  ده سوار از دو سپاه با یکدیگر دو به دو بجنگند و درآخر نیز ما با هم به نبرد بپردازیم.

جنگ یازده رخ

هم رزمان بدین شرح نامزد شدند: ابتدا گیو با گروی زره هم رزم شد. فریبرز با گلباد. رهام با بارمان. گرازه با سیامک. گرگین با اندریمان. بیژن با رویین. زنگه  شاوران با اخواست. فروهل با زنگله. برته با کهرم. هجیر با سپهرم  و درآخر گودرز با پیران که مجموع آنها یازده تن از ایران با یازده تن از توران جنگیدند. این جنگ را به همین علت  (یازده رخ) نامیدند.

درپایان جنگ یازده رخ، همه ی پهلوانان ایرانی همرزمان خود را شکست دادند. گودرزپس از این پیروزی  دستور داد تا لشگر به سوی ایران حرکت کنند. آنها با ده مبارز فاتح و سرهای بریده شده به نزد کیخسرو رهسپارشدند. تنها گروی زره زنده بود. گیو او را به نزد شاه برد. کیخسرو از اسب پیاده شد و شکر خدای را بجا آورد. شاه دربین کشتگان چشمش به پیران افتاد. اشک از دیدگانش سرازیر گشت. از کردار نیک پیران یاد نمود که چندین سال از او مراقبت نموده بود. شاه گفت: افسوس که پیران فریب افراسیاب نامرد را خورد. سپس دستور داد تا تن پیران را با مشگ و کافورو گلاب ناب بشویند و با دیبای رومی بپوشانند و با احترام در دخمه ای در خور بزرگان جای دهند. پس ازآن کیخسرو به دژخیمان دستور داد تا گروی زره را که قاتل سیاوش بود، چون گوسفندی سر بریدند و تنش  را در آب انداختند.

لشگرآرایی کیخسرو به جنگ افراسیاب

سپاه ایران برای جنگ با توران آماده شد. کیخسرو رستم را در جناح راست لشگر قرارداد و پهلوانان دیگر از جمله گیو و گودرز و طوس نیز مهیای نبرد با دشمن شدند.

افراسیاب ، توسط فرزندش شیده به کیخسرو پیام داد که اگر سیاوش به دست من کشته شد،  بی گناه  نبود. گودرز و کاووس با من دشمنند. تو خود را از آنان کنـاربکش. اگر خواهان جنگ هستی،  بدان که من به اندازه ی ریگ بیابان لشگر در اختیار دارم. اما از خون ریختن بیم دارم. اگر با من پیمان ببندی و خون سیاوش را به فراموشی بسپاری،  همه ی گنج و سپاه و تاج و تخت از آن تو خواهد بود. اما اگر بر طبل جنگ می کوبی،  بیا تا من و تو بدون دخالت لشگریان بجنگیم. اگر من به دست تو کشته شدم،  همه ی سپاه در خدمت تو باشد و اگر تو به دست من کشته شدی،  سپاه تو در زنهار من باشد. من شیده (پشنگ) را که دل شیر و چنگ پلنگ دارد برای مذاکره به نزد شما می فرستم.

شیده، با پیام افراسیاب به نزد سپاه ایران آمد. کیخسرو با دیده ی اشکبار به ایرانیان گفت: شیده دایی من است. او پهلوانی است که چون پدر فریب کار است و سلاحی جادویی دارد. شمشیر بر جوشن و خود او کارگر نیست. اسبش  نژاد از دیو دارد. او هرگز با شما نمی جنگد. چرا که از نژادش شرم دارد. افراسیاب سیاوش را کشت و داغ بر دل کاووس نهاد. من نیز باید فرزندش را به هلاکت برسانم تا در داغ فرزند بسوزد.

شیده آماده ی جنگ با کیخسرو شد. ابتدا با نیزه های دراز و سپس با عمود و شمشیر پیکار کردند. آنها  ساعت ها با یکدیگر جنگیدند. شیده خسته شــده بود. او  می دانست که فره ایزدی به دنبال کیخسرو است. اشگ دردیدگان داشت. هوا تاریک شد. اسب شیده از تشنگی رو به هلاکت بود. شیده حیله ای اندیشید و روی به شاه کرد و گفت: بهتر است از اسب پیاه شویم و کشتی بگیریم. شاه متوجه مکر او شد. اما پذیرفت. هردو پهلوان با هم گلاویز شدند. خاک و خون درهم آمیخت. کیخسرو هم چون شیری که بر گورخر حمله می کند،  چنگ زد و گردن شیده را از سمت چپ و پشت او را از راست گرفت و بر زمین کوبید. به طوری که مهره های کمر شیـده خرد شد. سپس خنجر کشید و پهلوی او را درید.

کیخسرو پس از کشتن شیده با لشگر خویش از رود جیحون گذشته و به شهر سغد رسیدند. درآنجا به مردم اعلام نمودند که ما راه خدا را در پیش داریم. هرکس از ما امان بخواهد  به او امان می دهیم. لشگریان ایران به هردژی می رسیدند،  آن راخراب می کردند. سرانجام به کلزریون که شهری آباد و خرم بود رسیدند. لشگر افراسیاب از ورود لشگرایران آگاه شدند و از کنگ دژ به آنجا روی نهادند و در مقابل سپاه ایران اردو زدند. در این هنگام بادی سخت وزیدن گرفت. به طوری که جهت باد به سوی تورانیان بود. ترکان گرفتار شدند. عده ای زیادی از آنها پای به فرار نهادند. افراسیاب چون چنان دید و از طرفی می دانست که رستم نیز در این جنگ حضور دارد،  پس به سوی کنگ دژ گریخت. کنگ دژ جایی امن  بود که دیده بانش بیست فرسنگ از بالای برج چشم انداز داشت. ارتفاع آن به اندازه ی یک تیر پرتاب و در هرگوشه ی آن نیز چشمه های آب جاری بود.

افراسیاب و یارانش به کنگ دژ وارد شدند. او نامه ای به فغفورچین نوشت و درآن ذکر کرد که گردش روزگار مرا به اینجا کشانید. کسی را که باید می کشتم، اکنون روزگارم را سیاه کرده است. از فغفور
می خواهم که سپاهی به کمک من بفرستد.

فغفور پس از دریافت نامه ی افراسیاب،  آنچه را از وسایل جنگی و سرباز داشت دراختیار افراسیاب قرارداد. عراده های جنگی و منجنیق در برج و باروها کارگذاشتند تا سواران و نیروهای ترک به راحتی بتوانند از برج  بالا و پایین بروند.

افراسیاب با خیال راحت در کنگ دژ به استراحت پرداخته بود. کیخسرو با لشگر دراطراف کنگ دژ به وسعت هفت فرسنگ مستقر شدند. شاه به سوی کنگ آمد و صدای چنگ و آواز شنید. او از گردش روزگار و کار افراسیاب خنده اش گرفت و روی به رستم نمود و گفت: افراسیاب از ما گریزان شده و دراینجا با خیال راحت به عیش و نوش پرداخته است. این بار دیگر نباید به او فرصت دهیم. ما باید دژ را با سنگ و خاکش درهم بکوبیم.

 روز دیگر درب دژ باز شد و جهن فرزند افراسیاب با ده سوار خارج شد و درمقابل کیخسرو تعظیم نمود و در حالی که اشک می ریخت  به شاه گفت: پدرم زانوی غم در بغل گرفته و برگذشته افسوس می خورد و مرتب نام سیاوش را برزبان می آورد که چرا او را کشتم. او می گوید: کیخسرو نوه ی من و از خون من است. همه ی ما از پشت فریدون و از نژاد جمشید  هستیم. بیا و کینه ها را از دل بیرون کنیم. گنج و تاج و سپاه دراختیار تو باشد. اگر سخنان صادقانه ی مرا پذیرفتی بر تو درود باد وگرنه آماده ی پیکار با تو هستم.

کیخسرو در جواب افراسیاب،  به جهن گفت: برو به افراسیاب بگو: پدرم سیاوش را کشتی و مادرم فرنگیس را که دخترت بود،  با وجود بارداری با آن خواری از پرده سرا بیرون کشیدی و تازیانه زدی که اگر پیران سر نرسیده بود،  او را کشته بودی  و آنگاه که از مادر متولد شدم،  مرا به شبانان سپردی و چون مرا نزد تو آوردند دستور دادی همانند سیاوش سر از بدنم جدا سازند که بازهم  با سیاست پیران  نجـات یافتم. برادرت اغریرث نیک سرشت را با قساوت تمام کشتی. حال جوابی جز با شمشیر ندارم.

کیخسرو به همراه رستم و گودرز و گستهم در چهارسوی دژ مستقر شدند. شاه دستور داد تا خندقی به دور حصار کندند. صدها عرابه و منجنیق در اطراف دژ گماردند و در زیر ستون های دژ چوب نهادند و آنها را با نفط آلودند و آتش زدند. سرانجام قسمتی از دژ خراب و رخنه ای باز شد. ساکنان دژ به سوی شکاف آمدند که رستم و گودرز به آنان امان ندادند. افراسیاب که خود را در خطر دید  از راه مخفی درون دژ که به بیابان راه داشت،  فرار کرد. ایرانیان دژ را تسخیر کردند. اما هرچـه گشتند از افراسیاب خبری نیافتند.

افراسیاب به چین گریخت و به کمک فغفور،   لشگری بزرگ آماده کرد. دوباره طبل جنگ نواخته شد و دو لشگر ایران و توران در مقابل یکدیگر صف آرایی نمودند. فاصله ی دولشگر دو فرسنگ بود. کیخسرو به طوس گفت: گمان می کنم که افراسیاب قصد دارد بر ما شبیخون بزند. باید در راه آنان خندقی  بکنیم. امشب  دیده بانی انجام نشود. آتش نیفروزید و شمع و چراغ روشن نکنید و صدای بوق و کوس و زنگ نیز شنیده نشود.

همان طور که کیخسرو پیش بینی می کرد،  افراسیاب به یاران خود گفت: ما باید سحرگاه بر ایرانیان شبیخون بزنیم و آنان را غافلگیر سازیم. او پنج هزار از افراد زبده را انتخاب کرد و قبل ازآن نیز کارآگاهانی را برای تجسس فرستاده بود که آنان به او اطلاع دادند: لشگر ایران همه در خواب به سر می برند. افراسیاب با خیالی آسوده دستور حمله داد. درهمان دم  چندین تن از سواران او به خندق افتادند. رستم  از سویی فریاد برآورد. گودرز و گیو و طوس  با بوق و آوای کوس به پیش تاختند. کیخسرو نیز با درفش کاویانی درمقابل آنان ظاهر گشت. لشگر توران درمحاصره قرار گرفت. دشت و صحرا به خون رنگین شد. بسیاری از تورانیـان کشته شدند. افراسیاب، آرام  درفش را سرنگون ساخت و با هزارنفر از سواران خود از بی راهه پای به گـریـز نهاد و به بهشت کنگ که درآن طرف مکـران و دریـای آب زره قـرار داشت، رفت .

کیخسرو در تعقیب افراسیاب

کیخسرو به کنار دریای آب زره رسید. ناخدای کشتی گفت: باید
توشه ی یک ساله بردارید. کشتی به راه افتاد و شش ماه سپری شد. در ماه هفتم  بادی سخت وزیدن گرفت. به طوری که نزدیک بود بادبان ها را از جای بکند. کشتیبان  فردی مجرب بود و کشتی را به سویی راند که به آن فم الاسد می گفتند. در آنجا سپاه ایران چیزهای عجیبی در دریا مشاهده کردند. حیواناتی نظیر گاو و شیر و مردمانی که موهایی چون کمند داشتند و تن آنان پراز پشم هم چون گوسفندان بود. گروهی را دیدند که سرشان چون گاومیش بود و گروهی که  تنشان همانند ماهی و بدنشان چون پلنگ و دسته ای که سرشان مانند گورخر و بدنشان چون نهنگ بود. عده ای نیز سرشان چون خوک و تنشان چون بره  بود.

سرانجام هوا آرام گرفت و ساکنین کشتی سالم به خشکی رسیدند. کیخسرو خدا را شکرنمود و سپاه دربیابان به راه افتادند. آنان به شهری آباد رسیدند. مردم آنجا همه از افراسیاب به بدی یاد می کردند. کیخسرو یکسال درآنجا ماند. آنها اثری از افراسیاب بدست نیاوردند. شاه دستور بازگشت داد. دربین راه  کاووس و کیخسرو با اسبان تیزرو به سوی آتشکده ی آذرگشسب در بلخ رفتند و درآنجا به راز و نیاز با خدا پرداختند و از خداوند بزرگ خواستند تا آنان را از شرافراسیاب ، این دیو پلید رها گرداند.

کشته شدن افراسیاب به دست کیخسرو

افراسیاب دربدر و آواره ی کوه و بیابان شده بود. سرانجام به نزدیک غاربردع رسید. او وارد غارشد و درگوشه ای آرام گرفت. درحالی که به گذشته فکر می کرد و افسوس می خورد. او پشیمان بود. با خدای خود به راز و نیاز پرداخت و گفت: ای خدای بزرگ ، من بنده ی پرگناه تو هستم. مرا ببخش و دوباره تاج و تخت را به من بازگردان. افسوس که برادر و پسرم را از دست دادم. ای خدا یا تخت شاهی را به من عطا کن و یا جانم را بستان.

هوم که یکی از مردان نیک و از نژاد فریدون بود همه روزه برای عبادت  به این غار رفت و آمد می کرد. هنگام ورود به غار،  صدای ناله ای به گوشش خورد. او صدای افراسیاب را شناخت. کمندی را که به جای زنار بر کمر بسته بود،  بازکرد و چون شیری ژیان به نزد افراسیاب آمد. افراسیاب با او گلاویز شد. اما هوم بر او چیره شد و دست و پای او را بست و کشان کشان برد. افراسیاب به او گفت: با من چه کار داری؟ من مردی بازرگانم که دراینجا به راز و نیاز با خدا مشغولم. هوم گفت: من تو را شناختم. شاهی که برادرش را کشت. سیاوش را نابود کرد. آیا به فکر چنین روزی بودی؟ افراسیاب گفت: تو راست می گویی. آیا تاکنون کسی را بی گنـاه دیده ای؟ مرا رها کن. از خدا بترس. هوم گفت: ای افراسیاب  مرگ تو نزدیک است. تو به دست کیخسرو کشته خواهی شد. سپس کمند را قدری سست نمود. افراسیاب ازچنگ او گریخت و به سرعت درآب دریا جست  و ناپدید شد. گودرز وگیو و همراهان ازآنجا عبور می کردند. هوم را دیدند
که به آب دریا خیره شده است. گفتند: چکار می کنی؟ آیا
می خواهی ماهی بگیری؟ هوم تمام قضایا را تعریف نمود. گودرز با سرعت به طرف آتشکده آمد و موضوع را به شاه گفت. شاه و گودرز سواربراسب از ایوان آذرگشسب به نزد هوم رفتند.

کشته شدن افراسیاب

هوم پس از بیان ماجرای افراسیاب به شاه گفت: تنها راه به دام انداختن افراسیاب این است که برادرش گرسیوز را به کنارآب آورده و از او بخواهیم تا به آواز بلند افراسیاب را صدا بزند. زیرا او علاقه ی زیادی به گرسیوز دارد. شاه دستور داد تا گرسیوز را که پایش بسته بود و برگردنش چرم گاو انداخته بودند،  آوردند. گرسیوز برادر را صدا زد. افراسیاب صدای او را شنید و از آب بیرون آمد. گرسیوز به سوی برادر شتافت و از اوپرسید: اینجا چه می کنی؟ آن فر و شکوه تو چه شد؟ تاج و گنج و سپاه تو کجاست؟ کو آن همه دانش و زوردست؟ افراسیاب به گریه افتاد وماجرا را برایش بیان کرد. آن دو مشغول گفتگو بودند که یکی از یاران کیخسرو سرافراسیاب را به بند کشید و از دریا به سوی دشت آورد. کیخسرو با شمشیر بالای سر افراسیاب ایستاد. افراسیاب التماس کنان از شاه خواست که او را نکشد و گفت: ای کینه جو  چرا می خواهی نیای خود را  بکشی؟  کیخسرو گفت: ای بی خرد،  برادرت اغریرث را سر بریدی. پدرمرا بی گناه کشتی. آیا این روز را پیش بینی کرده بودی؟ کیخسرو شمشیرکشید و سر از بدن افراسیاب جدا ساخت. سپس به دژخیمان دستور داد تا گرسیوز را از میان به دو نیم کردند.

کناره گیری کیخسرو ازپادشاهی

کیخسرو شصت سال پادشاهی کرد. او تصمیم گرفت باقیمانده ی عمر خود را در گوشه ای در تنهایی و انزوا طی نماید. پس  مدت یک هفته به پرستشگاه رفت. سران ایران از این که شاه آنها را ترک نموده است،  پرسش کردند. پس از یک هفته ، شاه بر تخت نشست . آنان به شاه گفتند: مگر ازما خطایی سر زده که ما را ترک نمودید. شاه گفت: خیر، من از کسی رنجی به دل ندارم.

کیخسرو برای باردوم  به بارسالار دستور داد تا هیچ کس را به حضور نپذیرد. او به تنهایی با خدا راز و نیاز می کرد. یک شب سروشی در خواب به او گفت: ای پادشاه نیکبخت،  تو از جهان هرچه خواستی به آن دست یافتی. اکنون زمان مرگ تو فـرا رسیده است. تا می توانی گنج به درویشان ببخش. بعد از تو لهراسب،  پادشاه ایران خواهد بود.

ایرانیان همه نگران وضع کیخسرو بودند. رستم و زال و همه ی نامداران به سوی بارگاه شاه به راه افتادند. زال از شاه گله کرد که چرا نسبت به ما کم لطف شده اید. نکند خدای نکرده دیو تو را از راه به در کرده باشد. کیخسرو در جواب زال گفت: نه اینطور نیست. من همه ی کارهای جهان را به خوبی آراستم. انتقام خون پدرم سیاوش را گرفتم. با بیدادگران مبارزه کردم. اگر بیش از این در این دنیا درنگ کنم، هم چون جمشید و کاووس خواهم لغزید و ارزش و اعتبارم کاسته خواهد شد. از جور ضحاک و تور می ترسم و نمی خواهم همانند آنان مرا به دوزخ ببرند. پس از آن  شاه به تمام کسانی که به مردم خدمت کرده بودند،  پاداش عطا کرد و از همگان خواست تا برایش دعا کنند. شاید خداوند او را بیامرزد و از رنج و درد و عذاب الهی به دور باشـد.

زال برخاست و از این که درمورد شاه بد قضاوت کرده بود،  عذرخواهی کرد. سپس از شاه خواست تا برای فرزندش  رستم  عهد نامه ای بنویسد. شاه با مشک و عبیر عهد نامه ای برای رستم نوشت. پس از آن گودرز برخاست و عهد نامه ای برای گیو تقاضا کرد. شاه پذیرفت و برای گیو نیز عهدنامه امضا شد. طوس نیز از پادشاه تقاضای عهدنامه نمود که مورد موافقت شاه قرارگرفت.

پادشاهی لهراسب

شاه به بیژن گفت تا لهراسب را به نزدش بیاورند. لهراسب آمد. شاه او را درکنار خود نشانید و تاج شاهی را بر سر او نهاد. ایرانیان همه بهت زده به یکدیگر نگریستند. هیچ کس فکر نمی کرد که شاه،  لهراسب را برای جانشینی خود برگزیند. زال گفت: ای پادشاه ما لهراسب را نمی شناسیم و هنری از او سراغ نداریم. افراد زیادی دردستگاه شما هستند که برازنده ی شاهی می باشند.

به دنبال سخنان زال همه ی حاضران برتصمیم شاه اعتراض نمودند. شاه به آنان گفت: شتاب نکنید. آنچه را من می بینم  شما نمی بینید. شما از آتش فقط دود آن را مشاهده می کنید. لهراسب شایسته ی پادشاهی ایران است. زیرا او از نژاد پادشاهانی چون هوشنگ و پشین و کیقباد است. او هم دین و هم شرم و حیا دارد. خردمند و بینا دل است. دلیل دیگر من، فرمان خداوند است. من به جز فرمان خدا کاری نکرده ام. هرکس از پند من روی بگرداند، همه ی زحماتش بر باد رفته است. زال پس از شنیدن سخنان کیخسرو  انگشت خود را برخاک زد و برلبان خود آشنا نمود و گفت: به این خاک سیاه سوگند که جز به فرمان شاه نخواهم کرد. سپس همه ی بزرگان مجلس بر پای لهراسب گوهر نثار نمودند و پادشاهی را به او تبریک گفتند.

ناپدید شدن کیخسرو

کیخسرو به لهراسب سفارش نمود که جز عدل و داد با مردم رفتار نکند. پس ازآن  راه بیابان درپیش گرفت. بزرگان به دنبال شاه به راه افتادند. زال و رستم و گودرز و گیو و بیژن و گستهم و فریبرز و طوس او را همراهی کردند. اما شاه به آنان گفت: شما  برگردید. من باید تنها بروم. زال و رستم و گودرز به فرمان شاه عمل کردند و بازگشتند. اما گیو و طوس و فریبرز و بیژن و گستهم  به مدت یک روز و یک شب همراه شاه بودند. تا این که به نزدیک چشمه ی آبی رسیدند. همگی رفع تشنگی و گرسنگی نمودند. شب شد. شاه به آنان گفت: روزگار جدایی فرارسید. فردا چون آفتاب سربزند، من در میان شما نخواهم بود.

درنیمه ها ی شب،  شاه سر و روی خود را با آب چشمه شست و سرود های زندواست را زمزمـه کرد. سپس به پهلوانان گفت: شما صبح زود از راه بیابان برگردید. چون از طرف کوه، بادی سخت خواهد وزید که شاخ و برگ درختان را درهم خواهد شکست. پس ازآن برفی از ابرسیاه خواهد بارید که راه برگشت را بر شما سخت خواهد کرد. پهلوانان با شنیدن این سخنان نگران شدند. اندکی بعد به خواب رفتند. چون خورشید دمید،  آنان ، کیخسرو را در میان خود ندیدند.

پهلوانان  تنگدل و افسرده تصمیم به بازگشت گرفتند. چون هوا گرم بود، قدری صبرکردند  و پس از رفع تشنگی درکنارچشمه آسودند. ساعتی بعد ابری سیاه پدید آمد و برفی سنگین بارید که از نیزه ی پهلوانان نیز گذشت. آنها گودالهایی در زیر برف پدید آوردند. اما سرانجام نتوانستند مقاومت کنند و جان شیرین خود را از دست دادند.

لهراسب یکصد و بیست سال پادشاهی کرد. او شهری بزرگ ساخت که دارای کوی و برزن و بازار بود. آتشکده ها را آباد کرد. مردم هرسال جشن سده را گرد آتش بر پا می کردند. لهراسب دو فرزند به نام های گشتاسب و زریر داشت.  دو شاهزاده نیز از نژاد کاووس در دستگاه لهراسب خدمت می کردند که هردو دلیر و جنگجو و در پیش شاه خیلی عزیز بودند. گشتاسب نسبت به آنان حسادت می ورزید. در یکی از روزها که لهراسب جشنی برپا ساخته بود،  گشتاسب برپاخاست و به پدرگفت: پادشاه جاودان باشد. بدان که از بین همه ی مردان مرد به جز رستم زال، کسی هماورد من نیست. اگر می خواهی بنده وار در خدمت شما باشم،  مرا به جانشینی خود انتخاب کن. لهراسب گفت: فرزندم  تندی مکن. تو هنوز جوانی و ناپخته. سخن را بسنج و به اندازه بگوی. گشتاسب از این سخن پدر ناراحت شد و به او گفت: تو به بیگانگان بیشتر ارج می نهی تا فرزند خویش.

گشتاسب سیصد سوار در اختیار داشت. شبانه با آنان به سوی هندوستان و به نزد پادشاه هند که با او دوست بود،  رفت. لهراسب  وقتی متوجه شد که فرزندش به هندوستان رفته است،  زریر را به دنبال او فرستاد. زریر به نزد برادر رفت و اورا راضی نمود تا به نزد پدر برگردد. گشتاسب به نزد پدرآمد. لهراسب او را نوازش نمود و گفت: فرزندم  نام شاه بر من است. اما در حقیقت تو فرمانروا هستی.

رفتن گشتاسب از نزد پدر

چندی گذشت. بازهم گشتاسب از سوی پدر مهر و محبتی ندید و نظاره گر لطف و مرحمت به کاووسیان بود. پس تصمیم گرفت  این بار به جایی برود که دیگر کسی نتواند او را پیدا کند. بهتر آن دید که به تنهایی و بدون لشگرازنزد شاه برود. او، راه روم را در پیش گرفت.

گشتاسب توسط مردی خیرخواه به نام هیشوی ازدریا گذشت و به کشورروم وارد شد. او یک هفته غریب و تنها بود و کسی را درآنجا نمی شناخت.  به دنبال کار می گشت تا بتواند شکم خود را سیر کند. در شهر به راه افتاد. به دیوان قیصر رسید. روی به اسقف کرد و گفت: دبیری از ایران هستم. می توانم در کار دیوانی به شما کمک کنم. دبیران درآن دیوان، همه به قد و بالای او نگریستند و نظری به اسب و زین و کمند و بازوان ستبر او نمودند. پیش خود گفتند: اندام او با دبیری سازگاری ندارد. پس به او جواب رد دادند. گشتاسب با ناراحتی به سوی گله دار قیصر که نامش نستار بود،  رفت. نستار مردی خردمند و فرزانه بود. او گشتاسب را در کنار خود نشانید و به او گفت: تو شاه رو و شاه خو هستـی. تو را با گله چه کار؟ اسبان در کنار دریا و بیابان آزاد هستند. من نمی توانم آنها را به تو بسپارم. گشتاسب به سوی ساربان قیصر رفت و گفت: کاروان شتران را به من بسپار و مزدی به من بده. ساربان گفت: این کار زیبنده ی تو نیست. گشتاسب که همه ی درها را به روی خود بسته دید،  به بازار آهنگران رفت و درمقابل درب دکان آهنگری به نام بوراب ایستاد و کار آنان را تماشا کرد. بوراب گفت: ای جــوان چه می خواهی؟ گشتاسب گفت: من بیکارم و می خواهـم برای تامین معاش خود کار کنم. اگراجازه بدهی به کار آهنگری مشغول شوم. بوراب سی و پنج شاگرد داشت. به آنان گفت: پتک را به او بدهید تا ببینیم چه کار می کند. پتک را به گشتاسب سپردند. گشتاسب پتک را بلند کرد و بر سندان کوبید. سندان شکست. همه ی بازاریان از کار او در حیرت ماندند. بوراب ترسید و به او گفت: ای جوان  سندان و سنگ و آتش  و دم، تاب  تو را ندارند. گشتاسب شکسته دل و با شکم گرسنه به روستایی که در نزدیکی شهر بود وارد شد و در سایه ی درخت و در کنارجوی آبی نشست و از خدای مهربان کمک خواست و از بخت و اقبال خود شکایت نمود. کـدخدای ده از آنجا عبور می کرد. دید که جوانی رعنا دست در زیر چانه زده و اشک در دیدگان دارد. دلش به حال او سوخت و او را به خانه ی خویش برد. گشتاسب از او پرسید. تو چه کسی هستی و از چه نژادی؟ کدخدا گفت: من از نژاد فریدون هستم. گشتاسب پس از شنیدن این سخن او را بسیار احترام کرد. آن دو با یکدیگر دوست شدند و هم چون برادربودند.

خواب دیدن کتایون

دریکی از روزها بزرگان در کاخ قیصر روم جمع شده  ودر باره ی خواستگاری دختران قیصر به گفتگو نشسته بودند. قیصر سه دختر زیباروی داشت که نام بزرگترین آنها کتایون بود. او دختری زیبا و خردمند و شایسته بود. جوانان زیادی برای خواستگاری او می رفتند. اما کتایون هیچ یک را نمی پسندید. تا این که شبی در خواب دید  مردی بیگانه که رویش چون ماه و قـد و بالای او چون سـرو است، در گوشه ای نشسته و کتایون دسته گلی به او داد و او نیز دسته گلی به کتایون تقدیم کرد. کتایون از خواب بیدار شد و به فکرفرو رفت.

روزبعد کدخدا به گشتاسب گفت: تا کی در خانه محزون نشسته ای؟ برخیز تا به کاخ قیصر برویم و جمع خواستگاران دخترقیصر را تماشا کنیم. گشتاسب پذیرفت و با او به کاخ قیصر وارد شدند. کتایون با شصت پرستار درحالی که دسته گلـی به دست  داشت، درمیان خواستگاران می گشت که ناگاه چشمش به جوانی زیباروی افتاد که درگوشه ای نشسته است. ناگهان به یاد خواب شب قبل خود افتاد. کتایون او را پسندید و دسته گل را به او تقدیم کرد. خبر به قیصر دادند که کتایون همسرش را برگزیده است. قیصر به دخترش گفت: حال که خود همسرت را برگزیدی،  دیگر از من گنج و تاج مخواه. کتایون قبول کرد و با گشتاسب به خانه ی کدخدا رفتند. گشتاسب روزها جهت امرار معاش به شکار می رفت. در یکی از روزها در راه  هیشوی که او را از آب عبور داده بود،  دید. مقداری از شکار به او داد.

یکی دیگر از پهلوانان روم به نام میرین از دختر دوم قیصر خواستگاری نمود. قیصر ماجرای داماد اول را برای او شرح داد وشرط  ازدواج با دختر دوم خود را ، رفتن به بیشه ی فاسقون و کشتن گرگی که چون پیل بود،  قرار داد. میرین در تاریخ گذشتگان خوانده بود که مردی به روم خواهد آمد که سه کار بزرگ انجام خواهد داد: اول این که داماد قیصر می شود. دوم کشتن گرگ خونخوار و سوم کشتن اژدهای درنده که به دست او خواهد بود. میرین که جرأت کشتن آن جانوران را نداشت،  به نزد هیشـوی که دوستش بود، آمد و ماجرا را گفت: هیشوی گفت: این مرد بزرگ هم اکنون به نزد ما خواهد آمد. لحظه ای بعد گشتاسب آمد و هیشوی میرین را به او معرفی نمود و گفت: میرین قصد ازدواج با دختر قیصر را دارد. اونژاد از سلم دارد و شمشیرسلم نـــزد اوست. قیصر شرط ازدواج با دخترش را رفتن به بیشه ی فاسقون و کشتن گرگ درنده قـرارد اده است. فقط تو از
عهده ی چنین کاری برمی آیی. گشتاسب پذیرفت و گفت: شمشیر سلم را با اسبی راهوار در اختیارمن بگذارید.

گشتاسب با اسب و شمشیر سلم به نزدیک بیشه ی فاسقون رسید. از اسب فرود آمد و از خداوند کمک خواست و گفت: پروردگارا اگر توسط این گرگ که درحقیقت اژدهایی بزرگ است،  کشته شوم،  پدرم از داغ من آسایش نخواهد داشت. پس با توکل برخداوند ، با اسب  وارد بیشه شد. گرگ او را دید و غرشی سهمگین برکشید و درحالی که با چنگ هم چون پلنگ می غرید،  زمین را می درید و مانند شیر جنگی در برابر گشتاسب ظاهر شد. گشتاسب دست در چله ی کمان نهاد و بارشی از تیر به سوی او روانه نمود. گرگ چون شتری فربه بر زمین افتاد. گشتاسب با شمشیر شکمش را درید. سپس دو دندان دراز از آن حیوان کند و از بیشه بیرون آمد. سپس آن دو دندان را به هیشوی سپرد تا به میرین دهد.

میرین به سرعت به سوی کاخ قیصر رفت و اعلان نمود که گرگ درنده را ازپای درآورده  و به دو نیم کرده است. سپس دندان های دراز گرگ را به آنان نشان داد. قیصر شاد شد و با حضور اسقف دخترش را به عقد میرین درآورد.

سومین خواستگارقیصر، جوانی بود به نام اهرن که از میرین کوچکتربود. او از دختر سوم قیصر خواستگاری کرد. قیصر برای او نیز شرط قرار داد و آن شرط، رفتن به کوه سقیلا و کشتن اژدها بود. اهرن با میرین دوست بود. به نزد او رفت و چگونگی پیروزی
بر گرگ را از او پرسش نمود  و از او راهنمایی خواست. میرین
نمی خواست که دوست عزیزش را فریب دهد. پس حقیقت را به او گفت و از او خواست تا قسم یاد کند که این راز را به کسی نگوید. اهرن قسم یاد کرد. میرین از هیشوی خواست تا همانطورکه درحق او لطف کرده است،  اهرن را نیز به آرزویش برساند. اهرن به نزد هیشوی و گشتاسب آمد وگشتاسب این تقاضا را نیز پذیرفت. هیشوی گفت: اژدهایی در دل کوه سقیلا وجود دارد که مردم از او به ستوه
آمده اند. این اژدها کرکس را در هوا و نهنگ رااز دریا می رباید. گشتاسب گفت: برو و خنجری دراز که همچون دندان مار و به زهر آب داده شده و سنانش چون خار باشد  با اسب و گرز و برگستوان و جامه های خسروی حاضرکن. اهرن آنها را دراختیارگشتاسب قرارداد و گشتاسب به سوی کوه سقیلا روان شد.

کشته شدن اژدها به دست گشتاسب

گشتاسب چون به نزدیک کوه سقیلا رسید،  نعره ای کشید. ناگهان اژدها را در مقابل خود دید. گشتاسب هم چون تگرگ تیر به سوی او روانه کرد. اژدهــا به او حمله ور شد. اما گشتاسب با یاد خدا خنجری راکه به زهرآلوده بود،  در دهان اژدها فرو برد. اژدها دندانهایش را بر روی آن فشرد. تیغه های خنجر،  دهانش را درید و زهر آن با خونش آغشته گشت. اژدها بر زمین افتاد و گشتاسب شمشیر کشید و برسر اژدها فرود آورد. سپس دو دندانش را کند. اهرن پیکر بی جان اژدها را که چون گاوی بود،  توسط غلامان خود به کاخ قیصر برد. قیصر دخترش را به عقد اهرن درآورد.

قیصر به افتخار دو داماد خود  میرین و اهرن که به گمان او، یکی گرگ و دیگری اژدها را از پای درآورده است، جشنی برپا نمود. سواران با بازی گوی و چوگان  به هنرنمایی مشغول بودند. کتایون به گشتاسب گفت: چرا درخانه نشسته ای؟ بیا با هم به میدان شهر برویم. تو هم در بازی چوگان شرکت کن و هنرت را نشان بده. گشتاسب گفت: مگر پدرت نبود که ما را از شهر بیرون کرد. او هرگز یادی از ما نمی کند. کتایون اصرار کرد. گشتاسب به ناچار قبول کرد و آن دو به محل  جشن آمدند.

هنرنمایی گشتاسب

گشتاسب پای به میدان نهاد و از سواران گوی و چوگان خواست. سپس با چوگان چنان گویی زد که گوی در آسمان ناپدید گشت. همه درتعجب بودند. نوبت به تیراندازی رسید. دراین هنر نیز گشتاسب سرآمد بود. قیصر تماشاگر هنرنمایی او بود. اما او را نشناخت. قیصر به او گفت: آفرین برتو. نام و نژادت چیست؟ گشتاسب خود را فرخ زاد معرفی کرد و گفت: من همان داماد غریبه ای هستم که مرا با دخترت از شهر بیرون راندی. سپس جریان کشتن گرگ و اژدها را به دست خویش بیان کرد. هیشوی نیز گواهی داد. قیصر از او و دخترش پوزش خواست و دستور داد تا او و دخترش را با احترام به کاخ بیاورند. قیصر تاجی مرصع برسر گشتاسب نهاد و فرمان داد تا همه ی بزرگان روم  از این پهلوان بزرگ  فرمان ببرند و این خبر را به همــه ی کشورها ابلاغ نمایند.

قیصر به پشت گرمی پهلوان فرخ زاد نامه ای به الیاس پادشاه خزر نوشت و از او باج و خراج خواست و گفت: اگر باج ندهی، فرخ زاد را که چون پیلی مست می باشد به آنجا روانه خواهم ساخت. الیاس در پاسخ نوشت: شما به یک سـوار دل خوش کرده اید. اگر او  کوه آهن باشد،  فقط یک نفر است. من هرگز باج نخواهم داد و آماده ی جنگ با شما هستم. میرین و اهرن به قیصر گفتند: الیاس ،اژدها یا گــرگ نیست که فرخ زاد بتواند آن را از پای درآورد. قیصر به فرخ زاد گفت: آیا تو توانایی روبرو شدن با چنین جنگجویی را داری ؟ اگر تاب مقاومت دربرابر الیاس را نداری، بگو تا با الیاس نرم تر صحبت کنیم  و با او سازش نماییم. گشتاسب گفت: باکی نیست. فقط از قیصر یک تقاضا دارم و آن این است که در روز نبرد  نه میرین و نه اهرن در کار من دخالت نکنند. زیرا آنها افکاری اهریمنی دارند. قیصر قبول کرد.

روز دیگر دو لشگر در برابر یکدیگر صف آرایی نمودند. الیاس چون قد و بالا و یال و کوپال گشتاسب را دید،  ترس بر او مستولی شد و از جنـگیدن با گشتاسب پشیمان گشت. پس سواری به سوی گشتاسب فرستاد تا شاید بتواند او را از جنگیـدن منصرف سازد. سوار به نزد گشتاسب آمد و به او گفت: ای سرافراز،  الیاس  مـردی جنگجوست. شمشیر او ابر را می شکافد. بیهوده خو را به کشتن مده. الیاس حاضر است بدون جنگ و خونریزی،  گنج و هدیه به تو بپردازد  و تو را به مهتری بپذیـرد. گشتاسب گفت: دیگر دیر شده است. اکنون هنگام جنگ است.

دو پهلوان رودر روی یکدیگر قرارگرفتند. آنها ابتدا با نیزه و سپس با تیروکمان جنگیدند. الیاس کمند انداخت تا گشتاسب را به دام بیندازد. اما گشتاسب با چالاکی سر خم نمود و به سرعت،  تیری بر جوشن الیاس زد که تیر از جوشن او گذشت و بدنش را مجروح ساخت. سپس او را از اسب به زیر کشید و به سوی سپاه قیصر آورد. قیصر از خوشحالی گشتاسب را درآغوش کشید و بر سر و صورت او بوسه زد.

چندی گذشت. قیصر به گشتاسب گفت: می خواهم به ایران لشگرکشی کنم و از لهراسب باج بستانم. نظر تو چیست؟ گشتاسب گفت: هرچه قیصر صلاح بداند. قیصر فرستاده ای به نام قالوس به نزد لهراسب فرستاد و از او باج خواست. لهراسب به قالوس گفت: ای مرد فرزانه و با خرد به من راست بگو. چه شده است؟ روم همواره باج گذار ایران بوده اما اکنون باج گیر شده است؟ قالوس گفت: اگر راستش  را بخواهید،  سواری  به نام فرخ زاد در خدمت قیصر آمده که از بیشه ها شیر می گیرد و رزم در نزد او چون بزم است. لهراسب گفت: او به چه کسی شبیـه است؟ قالوس گفت: او شبیه برادرتان زریر است. لهراسب با شنیدن این سخن دانست که آن پهلوان کسی  جز فرزندش گشتاسب نیست. پس به قالوس گفت: برو به قیصر بگو که آن پهلوان فرزند من است. من آماده ی جنگ با شما هستم. سپس لهراسب به زریر گفت: هرچه زودتر به نزد برادرت گشتاسب برو و تاج و تخت و کفش زرین و درفش کاویانی را به او تقدیم کن. من پادشاهی را به گشتاسب می سپارم.

زریر به همراه چند تن از بزرگان  و پهلوانان به سوی روم حرکت کرد و به نزد برادرش  رفت و چون گشتاسب را دید، او را درآغوش کشید  و به او گفت: درود بر تو که پادشاه ایرانی. پدر پیر شده و خواهان پرستش خداوند است. تاج و گنج برای تو فرستاده است. گشتاسب  تاج بر سر نهاد  و به قیصر پیام داد  تا در بزمگاه آنان شرکت نماید. قیصر به مجلس آنان وارد شد و فرخ زاد را بر روی تخت شاهی دید. تازه متوجه شد  آن کس که خود را فرخ زاد معرفی کرده است، کسی جز گشتاسب فرزند لهراسب نیست. قیصر ادای احترام کرد. گشتاسب به قیصـر گفت: تـا من زنده ام هرگز از روم باج نخواهم ستاند. سپس روی یکدیگر را بوسیدند. گشتاسب به همراه  یارانش به سوی ایران رهسپارشدند.

خواب دیدن فردوسی 

فردوسی یک شب در خواب دید، دقیقی شاعر روی به او کرده و گفـت:  تو مدح شاهی گفتی که تاج و تخت بر او بنازد . شاه محمود که گنجش نصیب هرکس شد. او کشورگشایی بی نظیر است و تاج همه ی پادشاهان عالم در دست اوست . من از گشتاسب و ارجاسب هزاربیت گفته ام که عمرم کفاف نداد. از تو می خواهم تا یادی از من بنمایی و روان مرا شاد کنی. فردوسی درجواب اوگفت: نگران نباش که من هم به نزد تو خواهم آمد. سپس از خواب بیدار شد . فردوسی ،  نزدیک به هزاربیت از اشعاراو را به نام دقیقی درشاهنامه ذکر نمود.

پادشاهی گشتاسب

گشتاسب بر تخت پادشاهی تکیه زد . پدرش لهراسب به سوی آتشکده بلخ روان شد و به راز و نیاز با خدای خویش پرداخت. او سی سال در آتشکده  به خدمتگزاری مشغول بود. در زمان گشتاسب همه ی کشورها باج گذار شاه گشتاسب بودند. مگـر ارجاسب پادشاه توران که دیوان از او اطاعت می کردند. او حاضر به پرداخت باج  به گشتاسب نبود.

ظهور زرتشت

گشتاسب  دو فرزند به نام های اسفندیار و پشوتن داشت. دریکی از روزها مردی بزرگ و خردمند که نامش زردشت بود،  به نزد گشتاسب آمد و درحالی که آتشدانی از آتش در دست داشت  به شاه گفت: من پیامبرم و این آتش بدون دود که دردست من است، از بهشت آورده ام. دستور خداوند جهان آفرین است که آیین بهی را بپذیری.

پذیرفتن گشتاسب دین زرتشت را

گشتاسب دین زردشت را پذیرفت و آتشکده ای به نام آذر برزین بنا نهاد که در آن ، آتش بدون دود و هیزم بود و بوی خوش آن از عود نبود. زرتشت درخت سـروی را در محوطه ی معبد و در پیش آتش کاشت و بر آن نوشت: " ای گشتاسب دین بهی را بپذیر". پس از چندی آن سرو،  تنومند و بزرگ شد. به طوری که با کمند هم امکان عبوراز آن مشکل بود. وقتی درخت شاخ و برگ فراوان یافت،  در کنار آن کاخی از سیم و زر بنا نهادند و گرداگرد آن  تصاویر جمشید و فریدون را ترسیم کردند. به همه ی کشورها ابلاغ نمودند که فرمان زرتشت را به کار بندید و از بت چیـن  روی بگردانید.

جنگ گشتاسب با ارجاسب

زرتشت اعلام کرد دیگر به سالار چین و ترکان باج ندهید. ارجاسب از این خبر برآشفت  و به موبدان گفت: ما باید به گشتاسب نامه ای بنویسیم و او را از پیروی  زرتشت باز داریم. در دستگاه ارجاسب  جادوگری به نام نامخواست بود. ارجاسب ازاوخواست تا  نامه ای بدین مضمون به گشتاسب بنویسد: "  به نام خداوند، ای گشتاسب ، شنیده ام که تو راه تباهی پیش گرفته ای و آیین پادشاهان پیشین را فراموش کرده ای. پیری جادوگر، تو را منحرف ساخته است. ازاو پیروی مکن. اگر سخن مرا نپذیری پس آماده ی جنگ باش ." ارجاسب به نامخواست گفت: برو و به گشتاسب  بگو این نامه را در حضور موبدان بخواند و از زرتشت بخواهد که جواب مرا با دلیل و برهان بدهد. اگر دلایل او قانع کننده باشد، من نیز به دین او خواهم گروید. سپس به نامخواست گفت: با همراهان به سوی کاخ گشتاسب بروید و با احترام نامه را به او داده و پاسخ آن را بگیرید .

نامخواست با بیدرفش و سیصد سوار جنگی به سوی بلخ و به نزد گشتاسب رفتند و نامه را تقدیم شاه نمودند. گشتاسب پس از خواندن نامه، روی درهم کشید و با جاماسب مشاورخود، گفتگو نمود. زریر و اسفندیار شمشیر کشیدند و گفتند: هرکس زرتشت را به پیامبری نپذیرد با شمشیر گردنش را خواهیم زد. سپس به فرستادگــان گفتند: بروید و به ارجاسب بگویید: ما هرگز دست از آیین زرتشت بر نمی داریم و در اولین فرصت و در ماه دی  سرتا پا آهن به توران زمین حمله خواهیم کرد و دمار از گرگساران برخواهیم آورد. نا مخواست ، جواب گشتاسب را به ارجاسب رسانید .  

ارجاسب چون پیام ایرانیان را شنید،  آماده ی جنگ با گشتاسب شد. سیصد هزار سوار جنگی مهیای نبرد  شدند. گشتاسب نیز به مرزداران نوشت: سالار ترکان مردی و مردانگی را فراموش کرده و قصد تجاوز به خاک ما را دارد. گشتاسب از آنان خواست تا به یاری او بشتابند. آنان نیز سپاهیان زیادی به کمک گشتاسب فرستادند. سپاه از بلخ به جیحون رسید. گشتاسب از اسب پیاده شد و با جاماسب مشورت نمود.

پیش گویی جاماسب

جاماسب رییس موبدان و دانشمندای گرانمایه بود. او از علم ستاره شناسی بهره داشت و کارهای جهان را خوب پیش بینی می کرد. گشتاسب از او خواست تا آینده ی این جنگ را پیش بینی کند. جاماسب فکری کرد و روی درهم کشید. پس ازآن گفت: ای کاش خداوند این خرد و هنر را به من نداده بود که شهریار از من پرسش کند و من شرمنده باشم. اگر شاه به من امان بدهد،  حقیقت را خواهم گفت. گشتاسب گفت: به آن خدای بزرگ و دین پاک زرتشت و به جان برادرم زریرو فرزندم اسفندیار قسـم یاد می کنم که تو در امانی.

جاماسب گفت: جنگی سخت در پیش است. خون های زیادی از هرطرف برزمین خواهد ریخت. پدران بی پسر و پسران بی پدر خواهند شد. ابتدا فرزندتان اردشیر کشته خواهد شد. سپس فرزند دیگرتان شیدسب به میدان می رود و مردانه می جنگد و کشته می شود. آنگاه شه خسروان  گـرامی، پای پیش خواهد گذاشت. دستش را قطع خواهند کرد. اما او با یک دست می جنگد و درفش را به دنــدان می گیرد که ناگهان تیری بر سرش فرود می آید و جان به جان آفرین تسلیم می کند. در این هنگام فرزند زریر، به نام نستور، چون نره شیری به میدان می رود و پیـروز باز می گردد. پس از آن  نیوزار فرزند دیگر شاه به کارزاروارد می شود. او شصت تن از دشمنان را می کشد و سرانجام کشته می شود. نوبت به برادرتان زریر می رسد. مردانه می جنگد. همه ی سپاه به او خیره می نگرند. زریر نعره ای چون شیـر بـرمی آورد و با کمندش هزارنفرازدشمنان را دربند
می کشد و به نزد شاه می برد. دوباره به میدان بازمی گردد و چون بدن اردشیر را بر روی خاک می بیند، بر بالین او می نشیند و
می گرید. سپس با خشم به سوی ارجاسب  خاقان چین یورش می برد. صف دشمنان را شکسته و با یاد خدا سرود زند زردشت را زمزمه
می کند و بی پروا به پیش می تازد که ناگهان بیدرفش چون روباهی حیله گردر راه او کمین می کند و تیری به سوی او رها می سازد. دو لشگر چون شیر و گرگ به جان یکدیگر می افتند. بیدرفش با شمشیر  زهرآلود بسیاری از ایرانیان را از پای درمی آورد. اسفندیار نیز با شمشیر هندی به دنبال بیدرفش می تازد و او را از اسب به زمین می افکند و با گرز به سپاه دشمن حمله ور می شود. او بسیاری از دشمنان را به هلاکت می رساند. ارجاسب که هنرنمایی اسفندیار را تماشا می کند،  پای به گریز می نهد و خسته و نالان به چین بازمی گردد. سرانجام لشگر ایران پیروز می شوند.

گشتاسب پس از شنیدن سخنان جاماسب،  گرز زرین از دستش رها شد و از هوش رفت. چون به هوش آمد،  زارزار گریست و گفت: این پادشاهی چه ارزشی دارد که همه ی خوبان من نابود شوند. سپس به جاماسب گفت: آیا می شود که من زریر را با خود نبرم. زیرا دل مادرم به حالش می سوزد. به جای او کرزم را همراه می سازم. جاماسب گفت: اگر او نباشد،  چه کسی بتواند در مقابل گردان چین مقاومت کند. این تقدیر خداوند است و چاره ای جز این نیست. گشتاسب پذیرفت.

جنگ آغاز شد. دو سپاه ایران و توران درمقابل یکدیگر صف آرایی کردند. جنگ، همانگونه که جاماسب پیش بینی کرده بود،  پیش رفت. بسیاری از نزدیکان گشتاسب و بزرگان ایران کشته شدند. آنها مردانه  مبارزه می کردند. اسفندیار جانانه جنگید. ارجاسب که دید مردان ایرانی بی باکانــه به پیش می تــازند و به یاران او امان نمی دهند،  آرام آرام کنارکشید و به سوی بیابان رفت و پای به گریز نهاد. ترکان چون چنان  دیدند، همه کمانهای چینی را بر زمین انداختند و تسلیم شدند. اسفندیار دستور داد تا ایرانیان  دست از کشتار بردارند. سپس به لشگرگاه آمد و طبل پیروزی نواخته شد.

اسفندیار به میان کشتگان جنگ آمد و بر بالین زریر حاضر شد. ابتدا گریست و جامه ی خسروی برتن درید. سپس دستور داد  تا دیگر کشتگان را با عزت و احترام در تابوت  نهادند. تعداد کشتگان ایرانی سی هزارتن بود که هزار و صد و شصت و شش تن از آنان جزو نامداران بودند و تعداد هزارو چهل نامور مجروح گشته بودند. تعداد کشتگان دشمن،  صد هزار نفر بود که هشتصد تن از آنان نامور و سه هزار و دویست نفر مجروح  شده بودند.

گشتاسب پس از این پیروزی  به بلخ بازگشت و روی به اسفندیار نمود و گفت: فرزندم تو باید به همه ی کشورها ی بت پرست بروی و آنان را به دین زرتشت بخوانی. اسفندیار پذیرفت و به همه ی کشورها از جمله  روم و هندوستان و یمن رفت و دین زرتشت را در جهان گسترش داد.

بدگمان شدن گشتاسب به اسفندیار

یکی از خویشان گشتاسب به نام کرزم که از اسفندیار کینه به دل داشت به نزد شاه آمد و گفت: اسفندیار قصد براندازی حکومت تو را دارد و لشگرزیادی به گرد خـویش جمع کرده است. شاه به اسفندیار بدبین شد و جاماسب را با نامه به سوی فرزند روانه ساخت تا او را به نزدش بیاورند.

اسفندیار به نزد پدرآمد. گشتاسب روی به موبدان و بزرگان کرد و گفت: در مورد فرزندی که با سختی پرورش دهی و تاج زرین بر سرش نهی و درفش و سپاه در اختیارش بگذاری،  آنگاه سرکشی نماید و قصد جان پدرکند،  نظرتان چیست؟ همه ی بزرگان اسفندیار را سرزنش نمودند. اسفندیار به پدرگفت: قسم می خورم که هرگز در دل نیز نسبت به شما بد گمان نبوده ام. گشتاسب دستور داد تا او را در دژ گنبدان با غل و زنجیر زندانی نمایند. گشتاسب برای ترویج دین زرتشت روی به سیستان نهاد و دوسال درآن ناحیه در خدمت زال و رستم بود. اما گفتار گشتاسب در زال و رستم موثر واقع نشد. آنان حاضربه پذیرفتن آیین جدید نبودند. ارجاسب وقتی دانست که اسفندیار زندانی شده و گشتاسب نیز از بلخ به سیستان رفته،  فرصت را غنیمت شمرد و به بلخ حمله کرد.

دراین جا اشعار دقیقی پایان می یابد. فردوسی اشعار خود را محکم تر و بالاتر از دقیقی برمی شمرد. سپس از عدل و سخاوت سلطان محمود یاد می کند.

کشته شدن لهراسب

جاسوسان به ارجاسب خبردادند که گشتاسب به سیستان رفته  و لهراسب و تنی چند از یارانش در آتشکده ی بلخ هستند. سپاه ارجاسب به بلخ وارد شدند و فرزند ارجاسب به نام کهرم تیغ زن که پهلوانی دلاور بود دستور داد تا آتش پرستان را نابود سازند و خانه هایشان را بسوزانند. لهراسب از حمله تورانیان آگاه شد و در مقابل آنان مردانه ایستاد. او با کهولت سن  چون پیلی مست،  بسیاری از دشمنان را به خاک افکند. اما سرانجام براثرتابش آفتاب وخستگی زیاد، برزمین افتاد. ترکان بدنش را قطعه قطعه نمودند. زن گشتاسب آگاه و خردمند بود. برای این که  از شر دشمن در امان بماند، همانند ترکان کمربست و سوار براسب به سوی زابل تاخت. او خبر ناگوار کشته شدن لهراسب را به گشتاسب داد.

گشتاسب از درد ، خون گریست و به سرعت از زابل به سوی بلخ آمد و آماده ی نبرد با ارجاسب شد. یکباردیگر دو سپاه ایران و توران رو در روی یکدیگر قـرارگرفتند. کهرم بسیاری از جوانان ایران زمین را به خاک و خون کشید. فرشید ورد از سپاه ایران به مقابله برخاست و در نبردی تن به تن  کهرم را از پای درآورد. دراین جنگ نفرات دشمن زیاد تر بود. گشتاسب سی و هشت فرزند خود را از دست داد. سرانجام مجبور به عقب نشینی شد  و به طرف کوهی که پر از گیاه و آب و علف بود و در اندرون آن چشمه و آب داشت پناه برد. ارجاسب و لشگرش او را محاصره نمودند. گشتاسب از جاماسب نظر خواست. جاماسب به او گفت: هیچ راهی جز آزاد ساختن اسفندیار از زندان نیست. فقط او می تواند دشمن را تار و مار کند. گشتاسب گفت: هرچه صلاح می دانی انجام بده. جاماسب قبای رومی در بر کرد و به رسم تورانیان لباس پوشید و با هوشیاری از میان سپاه توران به سوی دژ گنبدان رفت و اسفندیار را از بند آزاد ساخت.

اسفندیار پس از آزادی از زندان شاه،   گفت: من انتقام خون لهراسب و برادرم فرشید ورد را از ارجاسب خواهم گرفت. سپس اسفندیار و جاماسب به سوی گشتاسب رفتند که با محاصره کنندگان کوه روبرو شدند. اما اسفندیار بسیاری ازآنان را از پای درآورد و با شجاعتی
بی نظیرهمراه جاماسب  از میان آنان عبور نموده و خود  را به نزد گشتاسب  رسانیدند.

گشتاسب به کمک اسفندیار لشگر را تجهیز کردند. ارجاسب به فرزندش گفت: کار برما سخت شد. ای کاش اسفندیار را آن زمان که در بند بود ازمیان برمی داشتیم. هیچ یک از ترکان حریف اسفندیار نیست. بهتر است به توران بازگردیم. گرگسار به ارجاسب گفت: من خود حریف اسفندیار هستم. فردا خواهی دید که چگونه اسفندیار را چون کاه از میان برخواهم داشت.

صبح روز بعد اسفندیار به میدان جنگ آمد و در یک یورش حدود سیصد نفر از دشمنان را از پای درآورد. گرگسار تیری بر سینه ی اسفندیارزد. تیر بر زره او خورد و کارگر نیفتاد. اسفندیار چنین وانمود کرد که تیر بر قلبش خورده است. پس خود را بر روی زین آویخت. گرگسار برای جدا ساختن سر اسفندیار به پیش آمد  که اسفندیار با کمند سر و گردن گرگسار را در بند نمود و دو دستش را از پشت بست و کشان کشان او را به نزد گشتاسب آورد. سپس او را زندانی نمودند.

ارجاسب فریاد برآورد: کهرم کجاست؟ درفش او را نمی بینم. به نظرش امد که او کشته شده است . پس  فراررا بر قرار ترجیح داد. تــرکان وقتی  فرمانده ی خویش را فراری دیدند،  به زاری به نزد اسفندیار آمدند و تقاضای بخشش کردند. اسفندیارآنان را بخشید و دستور داد تا جنگ متوقف گردد.

اسفندیار پس از این پیروزی به نزد پدرآمد و گفت: اکنون وقت آن است که به قول خود وفا کنی و پادشاهی را به من بسپاری. گشتاسب به او گفت: ای پهلوان دلاور کار تو هنوز به پایان نرسیده است. هنوز خواهرانت در بند ارجاسب گرفتارند. تو باید به توران زمین بروی و آنان را از دهان اژدها برهانی و ارجاسب نابکار را سرکوب نمایی. اسفندیار پذیرفت و خود را برای رفتن به سفری سخت وجانفرسا آماده نمود. او دراین مسیر هفت خوان را پشت سر گذارد.

هفت خوان اسفندیار

درخوان اول اسفندیارابتدا به سراغ گرگسارکه در زندان بود، آمد و به اوگفت: اگربا من همکاری کنی و قول بدهی که با من رو راست باشی،  نه تنها زنده خواهی ماند  بلکه به تاج و تخت نیز خواهی رسید. درغیراین صورت تو را با شمشیر بر دو نیم خواهم کرد. گرگسارقول همکاری داد. اسفندیار چند جام شراب به او نوشانید و سپس از او پرسید: رویین دژ کجاست؟ تا این جا چند فرسنگ فاصله دارد؟ راه سلامت کدام است؟

گرگسار گفت: سه راه وجود دارد: اولی سه ماه طول می کشد. دومی دو ماه و راه سوم دریک هفته طی می شود. اما راه سوم بسیار خطرناک است و پراز حیوانات درنده چون شیر و گرگ و اژدها و زن جادوگر است. تاکنون کسی جرأت نکرده است که پای در آن راه بگذارد. پس از طی این راه،  به بیابانی خواهی رسید که سیمرغ درآن پرواز می کند و سرمایی بسیار سخت حاکم است و چون باد برخیزد،  درخت را از ریشه درمی آورد. پس از عبور از آن،  رویین دژنمایان خواهد شد که برج و باروی آن سربرابرمی ساید. دورتا دورآن آب روان و رود ها درجریان است. تو باید با کشتی به سوی دژبروی. همه چیزدرآن دژ، مهیاست. اگر صدسال درآن باشی ، نیازبه چیزی نداری.

اسفندیار گفت: من راه سوم را بر می گزینم. حال به من بگودر خوان اول با چه مشکلاتی روبرو خواهم شد؟ گرگسار گفت: ابتدا دو گرگ به تو حمله خواهند کرد. اسفندیار دستورداد تا لشگر به راه افتاد.

اسفندیار در خوان اول با دو گرگ نر و ماده روبرو شد که ران هایی چون گوزن و دو دندان چون پیل داشتند و هم چون شیر می جنگیدند. او توانست به راحتی آن دو گرگ را از دم شمشیر بگذراند.

درخوان دوم  اسفندیار با دو شیر نر و ماده روبرو شد که آنها را نیز به هلاکت رسانید. درخوان سوم او با اژدها مواجه گشت. اسفندیاربرای کشتن اژدها از تجربه ی رستم استفاده کرد. او نیز گردونه ای تیغ دار ساخت که به صورت صندوقی بود. درگردونه نشست و آن را به حرکت درآوردند. اژدها آن را بلعید و تیغه های گردونه اژدها را از پای درآورد. درخوان چهارم طلسم زن جادوگر را شکست و پیروز شـد. درخوان پنجم سیمرغ را کشت. درخوان ششم  اسفندیار بر برف و سرما غلبه نمود. درخوان هفتم  اسفندیار از رودی سهمگین عبور کرد.

اسفندیار پس از عبور از رود خروشان نفسی به راحتی کشید و گفت: اکنون وقت آن است که به سوی ارجاسب بروم و سر از تن آن نامرد جدا نمایم  تا روح لهراسب آرامش یابد. من باید انتقام  خون فرشید ورد را بستانم و اندریمان را که سی و هشت تن از بزرگان ما را کشت  به سزای عملش برسانم. اسفندیار به گرگسار گفت: نظر تو چیست؟ گرگسار که از موفقیت ها ی اسفندیار ناراحت بود،  دیگر طاقت نیاورد و به او گفت: من دلم می خواهد که تو نابود شوی. ناکامی تو آرزوی من است. اسفندیار خشمگین شد و به او گفت: ای نادان من به تو قول دادم که پس از پیروزی بر رویین دژ  تو را فرمانده کنم و به فرزندانت آسیبی نرسانم. حال می بینم که تو لیاقت آن را نداری. سپس اسفندیار با شمشیر هندی گرگسار را به دو نیم کرد.

اسفندیار پس از پشت سر گذاشتن هفت خوان به رویین دژ رسید. اما فتح دژ کار آسانی نبود. او و همراهان به صورت بازرگانان و با کفش ساربانی و گلیمی برتن با پارچه های زربفت و دیبای چینی و شترانی با بارهایی از گوهرهای قیمتی وارد دژ شدند. سپس به نزد ارجاسب رفت و کالاهای ارزشمند خویش را به شاه نثار نمود. سپس به ارجاسب گفت: نام من خراد است. مردی بازرگانم. پدرم ترک و مادرم از آزادگان است. از توران جنس می خریم و به ایران می بریم. ارجاسب به آنها اجازه داد تا به داد و ستد بپردازند.

خواهران اسفندیار برای خرید به نزد او آمدند و گفتند: شمـا که از ایــران می آیید  آیا از گشتاسب و اسفندیار خبری دارید؟ ما دختران پادشاه هستیم و در دست ارجاسب گرفتاریم. هر روز باید با پای برهنه آبکشی نماییم. اسفندیار از زیر گلیم فریاد زد: هرچه بر سر شما
می آید، از گشتاسب بیدادگر است. همای خواهر اسفندیار صدای برادرش را شناخت. اسفندیار لب گزید و او را به سکوت دعوت نمود.

لشگر اسفندیار در بیرون دژ آماده بودند. آنها بنا به قرارقبلی منتظر بودند  از بالای دژ آتش روشن شود تا حمله را شروع نمایند. اسفندیار در فکر بود که چگونه آتش بر بالای بام روشن سازد. فکری به خاطرش آمد. پس به نزد شاه رفت و گفت: ما در هنگام آمدن ازراه دریا،  دچار بادی سخت شدیم که نزدیک بود کشتی ما غرق شود. من نذر کردم که اگر سالم به مقصد برسیم میهمانی بزرگی ترتیب دهم  و همه ی مردم را مهمان کنم . حال اگر شاه اجازه فرمایند  بر بالای بام رفته و درآن جای وسیع به پخت و پز بپردازیم. شاه اجازه داد. اسفندیار دستور داد تا بر بالای بام آتش بیفروزند. دود و آتش بر هوا برخاست. لشگر ایران پس از دیدن دود و آتش به سوی دژ هجوم آوردند. جنگی سخت درگرفت. اسفندیار به سوی کاخ ارجاسب رفت. همای و به آفرید را به نزد سپاهیان ایران فرستاد و خود با ارجاسـب درگیرشد و پس از زد و خوردهای فراوان سرانجام اسفندیار بر ارجاسب پیروز شد  و سر از بدنش جدا کرد.

کهرم فرزند ارجاسب به خونخواهی پدر آمد و با اسفندیار گلاویزشد. اسفندیار با شگفتی تمام کمر او را گرفت و چنان او را بر زمین کوبید که همه ی لشگریان ایران بر او آفرین خواندند. سپس دستان او را بست و اندریمان را نیز دستگیر کرده و هردو را زنده بر دار کردند.

اسفندیار پس از این پیروزی نامه ای به پدرش گشتاسب نوشت  و مژده ی فتح و پیروزی به او داد. گشتاسب پس از دریافت نامه ی اسفنـدیار خوشحـال شد و به او نوشت: فرزندم همیشه پاینده باشی. درختی را که کاشتم به بارنشست. تو انتقام نیا و سی و شش تن از برادرانت را از دشمن گرفتی. مبادا پیشه ات خون ریختن شود. دیگر بیش از این خون ریزی صلاح نیست. هرچه زودتر به ایران بازگرد.

آغاز داستان رستم و اسفندیار

اسفندیار به نزد پدرآمد. اما گشتاسب ازقولی که به فرزند داده بود هیچ یاد نکرد. اسفندیار با ناراحتی به نزد مادرش کتایون رفت و گفت: پدرم به من گفت: اگر انتقام لهراسب را بگیری و خواهرانت را از بند نجات دهی،  پادشاهی را به تو واگذار می کنم. اما او به قول خود وفا نکرد. مادر به او گفت: فرزندم گنج و سپاه دراختیار توست. فقط تاج ازآن پدرت می باشد. نگران نباش.

اسفندیار چند روزی به نزد پدر نرفت. گشتاسب از قضیه آگاه شد و دانست که او خواستار پادشاهی است. پس با جاماسب مشورت نمود و گفت: آیا فرزند من عمـرش دراز است؟ آیا تاج پادشاهی را بر سر خواهد نهاد؟ جاماسب زیج ها را در کنار یکدیگر نهاد و پس از اندکی تامل،  اشگ از دیدگان جاری ساخت. گشتاسب گفت: مگر  چه دیدی؟ جاماسب گفت: من چه بد اخترم که باید خبری بد به شما بدهم. سپس گفت: فرزندت به دست مرد بزرگی کشته خواهد شد. او نیز چون زریر عمرش کوتاه است. گشتاسب پرسید: مرگ او به دست کیست؟ جاماسب گفت: مرگش در زابلستان و به دست رستم دستان است. گشتاسب گفت: اگر پادشاهی را به او بسپارم، از گردش روزگار ایمن خواهد بود؟ جاماسب گفت: خیر،  چرخ گردون  و قضا و قدر را
نمی توان تغییر داد. شاه به اندیشه فرو رفت.

سرانجام اسفندیار به نزد پدرآمد و به او گفت: ای پدر همه ی سختی ها را تحمل کردم. به ترویج دین زرتشت پرداختم. ارجاسب را کشتم. خواهرانم را آزاد ساختم. اما تو به گفته های خام کرزم مرا در بند نمودی و به زابل رفتی و پدرت لهراسب را تنها گذاشتی تا به دست ارجاسب کشته شد. روز جزا خدا بین من و تو حاکم خواهد بود. اکنـون بهانه ات چیست؟ شاهـان چون عهـد و پیمان می بندند، وفا می کنند .

گشتاسب گفت : فرزندم همه ی گفته های تو را قبول دارم. تو در جهان بی نظیری. مگر رستم زال که در زابلستان و بست و غزنین و کابلستان حاکم است و هرگز حاضرنیست از رای و فرمان من اطاعت کند. او خود را دارای تاج کهن و مرا صاحب تاج نو می داند. هنگامی که کیخسرو، لهراسب را به پادشاهی برگزید،  رستم  او را به شاهی نپذیرفت. تو باید با او بجنگی و او را دست بسته به نزد من بیاوری. برادرش زواره و فرزندش فرامرز را سرکوب کنی. گشتاسب قسم یاد کرد و گفت: به زند و زرتشت و آیین بهی و جان نوش آذر سوگند
می خورم که اگر بر رستم پیروز شوی،  سپاه و تخت و تاج را به تو خواهم سپرد.

اسفندیار گفت: رستم پهلوانی است که از زمان منوچهر و کیقباد صاحب رخش بوده و تاج بخش نامیده می شده  و اکنون پیر گشته است. جنگ با او برای تو چه سودی دارد؟

گشتاسب گفت: هرکس از راه خدا منحرف گردد،  شکست می خورد. کاووس از ابلیس فرمان برد و خواست به آسمان ها سفر کند. با عقاب ها به آسمان پرواز کرد. عاقبت با خفت و خواری بر زمین خورد. رسوایی دیگرش، عشق او به سودابه بود که فرزند بی گناهش را فدای زنی هوسران قرارداد. حال تو اگر خواستار پادشاهی هستی باید به جنگ رستم بروی. سرانجام اسفندیار پذیرفت تا به جنگ رستم برود  .

وقتـی کتایون از سخنان گشتاسب به اسفندیار آگاه شد،   به فرزنـد گفت: شنیده ام که قصد جنگیدن با رستم را داری و قراراست که او را دست بسته به نزد گشتاسب ببری. اما از من به تو نصیحت که از این کار درگذر و شتاب مکن. رستــم سواری است که زور پیل دارد. او بود که جگر دیو سپیــد را درآورد. شاه هاماوران را کشت. سهراب که نظیرش در جهان نبود،  به دست او کشته شد. اکوان دیو و کاموس و شنگل در برابرش تاب مقاومت نداشتند. ای فرزند برای بدست آوردن تاج، سرت را بر با د مده. پدرت پیرشده  و تو جوانی و زور و قدرت داری. عاقبت  این گنج و تاج  به تو خواهد رسید. نفرین ابدی را برای خود مخر.

اسفندیار گفت: ای مادر مهربان. همه ی حرف های تو را به جان خریدارم. شایسته ی من نیست که به جنگ رستم بروم و دست او را ببندم. رستم نسبت به ایرانیان دلسوز و نیکو کار است. اما من
نمی توانم از فرمان شاه سرپیچی کنم. اگر تقدیــر چنین باشد که عمرم در زابل به سرآید،  کاری نمی توان کرد. اگر رستم به فرمان من درآید، نسبت  به اوبی احترامی نخواهم کرد.

مادرگفت: رستم هرگز به فرمان تو درنخواهد آمد. او کسی است که بارها کیکاووس را به جهت کارهای خودسرانه و نابخردانه مورد عتاب و سرزنش قرارداده و طوس را در حضور کاووس با پشت دست برزمین زده است.

متاسفانه سخنان مادر براسفندیار اثر نکرد و او همچنان برسر حرف خود بود. اسفندیار فرزندش بهمن  را به نزد رستم فرستاد و به او گفت: به نزد رستم برو و با احترام با او رفتار کن. به او بگو تو پادشاهان زیادی دیده ای. اگر نیک بنگری، این گنج و سپاه و تخت و کلاه که به دست آورده ای  همه از نیاکان ماست. چه چیز باعث شده که سر از فرمان لهراسب پیچیدی؟ تو به گشتاسب توجه نکردی و حتی از نوشتن یک نامه به او دریغ ورزیدی؟ گشتاسب قسم یاد کرده که تو را در بارگاهش دست بستـه ببیند. من قول می دهم که از تو در نزد شاه وساطت نمایم و با احترام با تو رفتارشود.

بهمن به نزد رستم آمد و پیام پدر را به او داد. رستم به بهمن گفت: به نزد پدرت اسفندیار برو و بگو من حاضرم بدون سپاه به نزد شاه بروم. اما هـرگز اجازه نمی دهم کسی دستم را ببندد و بر پایم بند بنهد. اگر در حضور پادشاه بر من ثابت شود که گناهی کرده ام،  آنگاه حاضرم که دستم را ببندید و بر پایم پالهنگ بزنید. برو و سلام مرا به پدرت برسان و بگو چند ی روزی به نزد من بیا و مهمان من  باش. دوست دارم تو را ببینم و زور و مردی تو را تماشا کنم. بهمن به نزد پدربازگشت.

دیدار رستم و اسفندیار

رستم به برادرش گفت: قراراست  اسفندیار به نزد ما بیاید. او شاهزاده است. تخت های زرین در ایوان بزنید. سپس جهت پیشواز اسفندیار به لب رود هیرمند آمد.  دو پهلوان یکدیگر را درآغوش کشیدند. رستم به اسفندیار گفت: دیدن روی تو مرا بیشتر از دیدن روی سیاوش خوشحال کرد. آرزوی من این است که شهریار را مهمان کنم. اسفندیار گفت: من هم دوست دارم در خدمت شما باشم. اما دستور شاه این است که در زابل درنگ نکنم. به من دستور داده شده تا تو را دست بسته به نزد شاه ببرم. مطمئن باش که این برای تو ننگ نخواهد بود. چون به نزد شاه برویـم  و بی گناهی تو ثابت شود،  شاه از این عمل خود پشیمان خواهد شد. پدرم به من قول داده که پس از تحویل تو به او،   تاج و تخت را در اختیارم قراردهد. آنگاه که من شاه باشم،  جهان را به دست تو
می سپارم.

رستم درجواب اسفندیارگفت: ترس من این است که تو فریب شیطان را خورده و دلت را به تاج و تخت خوش کرده باشی. تو حاضر نیستی در خانه ی من مهمان باشی. این را بدان که تا زنده هستم،  کسی مرا با بند نخواهد دید. هرگز تن به ذلت نخواهم داد. اسفندیارگفت: برادرم پشوتن شاهد است که شاه چه فرمود. اگر در خانه ی تو مهمان شوم،  شاه مرا متهم به نان و نمک خوردن با دشمن خواهد کرد. من  جنگیدن با تو را صلاح نمی دانم. اما از طرفی سرپیچی از فرمان شاه نیز گناهی بزرگ است و آتش جهنم را در پی دارد. حال اگر آرزوی تو بر سر یک سفره نشستن است، حرفی نیست تو مهمان من باش. رستم پذیرفت.

رستم درایوان خود منتظر بود تا از جانب اسفندیار کسی به نزد او بیاید. از وقت غذا خوردن گذشت و کسی نیامد. اسفندیار دستور داد تا طعام آوردند. اما کسی را برای دعوت از رستم نفرستاد. رستم به فکر فرو رفت . اندکی بعد  سوار بر رخش به نزدیک رود هیرمند آمد. اسفندیارادای احترام کرد. رستم گفت: من لایق مهمانی تو نبودم ؟ این است پیمان تو؟ فرزندم  چند پند به تو می دهم. آنها را به یاد بسپار و برخود مغرورمشو. اگر تو خود را بزرگ و مرا به مردی سبک می شماری و خـرد و دانش مرا کمتـر از خود  می دانی، بدان که در جهان رستم نامدار منم که از نژاد نیرم هستم. دیو سیاه  ازمن عاجز شد. همه ی بزرگان جهان چون گبر مرا دیدند،  جنگ ناکرده تیر و کمان برزمین انداختند. بدان که نگهدارشاهان ایران زمین من هستم.

اسفندیار خنده ای کرد و گفت: ای فرزند سام سوار از من دلخور مشو. راه دراز بود و هوا گرم. نخواستم که تو آزرده شوی. قصد داشتم برای عذرخواهی صبح زود به نزدت بیایم. سپس از رستم پوزش خواست و او را در کنارخود نشانید و گفت: جامی بنوش و گذشته ها را فراموش کن.

اسفندیار با کبر و غروری خاص درحالی که ترنجی به دست داشت،  روی به رستم کرد و گفت: ای شیردل و ای بزرگ مرد که خود را از نژاد برتر می دانی. من از موبدان شنیده ام که زال، دیوزاد است  و چون زاده شد،  تنی تیره و موهایی سپید داشت. سام او را از خود دورکرد و دستور داد تا به دریا بیندازند تا خوراک ماهیان و مرغان دریا شود.  سیمرغ او را پرورش داد و زال با مردارخواری روزگارگذرانید تا سرانجام سام او را به ناچار به خانه بازگردانید. بزرگان و شاهان که نیای من بودند، او را زیر بال خویش گرفتند. سال ها گذشت تا رستمی پا به عرصه ی وجود نهاد. حال او ناسپاسی می کند و نژاد خود را فراموش کرده و از فرمان شاه سرپیچی می نماید. ای رستم از مرغ و ماهی یاد نمای  و از خداوند بزرگ شرم کن.

رستم گفت: آرام باش و سخنان بیهوده مگو. پدرت گشتاسب،  سام و زال را بهتــر از تو می شناسند. سام فرزند نریمان  و او نیز از کریمان روزگاربود. نیاکان تو به او افتخار می کردند. کیقباد را من از کوه البرز آوردم.  رستم از هنرهای خود و جنگهای پیروزمندانه و عبور از هفت خوان را به اسفندیار گوشزد کرد.

اسفندیار پس ازشنیدن سخنان رستم گفت: حال کارهای بزرگ مرا نیز بشنو. بسیاری از گردنکشان را از پای درآوردم. اولین کسی که برای دین زرتشت و تبلیغ آن کمر بست،  من بودم. بت پرستان را از روی زمین برداشتم. نژاد من از گشتاسب  و جدم  لهراسب است که او از نسل کی پشین بود و از فرزندان کیقباد. آنها همه نژادشان به فریدون می رسید. مادرم دختر قیصر روم است. قیصری که نژادش از سلم فرزند فریدون بود. من نیز هفت خوان را با موفقیت پشت سرنهادم. ارجاسب تجاوزگر را ازایران راندم  و سرکوب کردم.

رستم گفت: پدرت گرشاسب پادشاهی را به زور از لهراسب گرفت و او از ترس آبروی خویش به گوشه ای خزید و عاقبت به آتشکده بلخ پناه برد. پدرت او را دربلخ تنها گذاشت که سرانجام به دست ارجاسب کشته شد. او هرگز غم خوار تو نیست. پدرت مرگ تو را آرزو دارد. به همین جهت  تو را به پیکار من فرستاده است. بدان که بدون این پیکار نیز، این تاج و تخت عاقبت به توخواهد رسید. من به تو قول می دهم که تو پادشاه ایران و توران باشی. من و زال نیز در خدمت تو خواهیم بود و دست  بدخواهان را کوتاه خواهیم کرد. من زمین و آسمان را برهـم می دوزم. آن زمانی که جد تو لهراسب سواری درشام بود،  نام و آوازه ی من درجهان پر بود و زمانی که گشتاسب در روم آهنگری می کرد، من صاحب گنج و کاشانه بودم. چه کسی گفت  دست مرا ببندی؟ چرخ روزگار قادر به بستن دست من نیست.

اسفندیار، پس از تندی رستم  تبسمی نمود و دست رستم را گرفت و گفت: تو به راستی پهلوان ایران زمین هستی. بازوانی ستبر هم چون شیر و کمری باریک همچون پلنگ داری. اسفندیار، درحالی که دست رستم را دردست داشت،  آن را فشرد. اما رستم از درد آن اظهار عجز نکرد. سپس رستم دست اسفندیار را چنان فشارداد که چهره ی اسفندیار پرخون شد و از ناخن هایش خون  فوران کرد. اسفندیار با غرور گفت: امروزشراب  می نوشیم و  فردا به رزم می پردازیم. مردی و مردانگی و جنگیدن را درمیدان نبرد به تو خواهم آموخت. تو را با نیزه از اسب فرو خواهم کشید و دستان تو را بسته و به نزد شاه خواهم برد. آنگاه در نـزد شاه وساطت می کنم و تو پس از رنج به گنج خواهی رسید.

رستم گفت: مگر جنگ مردان را در کارزار ندیده ای؟ اگر روزی کینه  جای مهر را بگیرد،  این منم که تو را از کوهه ی زین بر داشته و به نزد زال خواهم برد. آنگاه تو را بر تخت عاج می نشانم و تاج برسرت می گذارم. تا تو پادشاه ایران باشی و من پهلوان ایران.

اسفندیار گفت: حال گرسنه ایم. بهتر است به خوردن بپردازیم. سپس سفره گستردند. پس از خوردن غذا و شراب، رستم به هنگام رفتن به اسفندیارگفت: امیدوارم عاقلانه تصمیم بگیری و کینه ها را از دل بیرون نمایی. تو نیز به میهمانی من بیا. اسفندیار گفت: من بر سر حرف خود هستم. فردا هنر مردان آشکارخواهد شد.

رستم به فکر فرو رفت  و جهان  پیش چشمانش تاریک شد. با خود اندیشید که اگر به او اجازه دهم تا بر دست و پای من بند بزند و مرا از زابل به نزد شاه ببرد، آبرو و حیثیت چندین ساله ام بر باد خواهد رفت و همه خواهند گفت: جوانی،  دست رستم را بست. ازطرف دیگر، اگر او نیز به دست من کشته شود،  همه مرا نکوهش خواهند کرد که رستم،  شهریار جوانی را کشت. و پس از مرگ نیز بر من نفرین خواهند فرستاد. رستم با این افکار به خانه برگشت.

پس از رفتن رستم از نزد اسفندیار،  پشوتن برادراسفندیار به اسفندیار نصیحت کرد که جنگیدن با چنین آزاد مرد،  صلاح نیست. رستم دلی بی غل و غش دارد. او هرگز اهل فریب و نیرنگ نیست. گول ابلیس را مخور. من از عاقبت این کار می ترسم. اسفندیارگفت: دین زرتشت حکم می کند که باید به فرمان شاه بود. هرکس چنین نکند،  جایگاهش دوزخ است.

رستم  به ایوان خویش آمد. سرانجام به جز جنگ با اسفندیار راهی نیافت. رستم به زواره گفت: برو و تیغ هندی و زره و کمان مرا بیاور. زواره آنها را حاضرکرد. رستم آه سردی ازجکر برکشید. روی به ابزارجنکی کرد و گفت: روزگاری  از دست من آسوده بودید. حال کاری سخت پیش آمده و مرا به شما نیاز است. فردا دو شیر جنگی با هم  خواهند جنگید. آیا کدام یک پیروز میدان خواهد بود؟ زال چون این سخنان را شنید،  گفت: تو هیچ گاه  این گونه سخن نمی گفتی؟ از شیر و اژدها هراسی به دل نداشتی. چه شد که در برابر اسفندیار این گونه حـرف می زنی؟ می ترسم که به دست او کشته شوی. اگر چنین باشد،  دودمان ما بر باد خواهد رفت. اگر اسفندیار نیز به دست تو کشته شود،  باز هم همه تو را سرزنش خواهند کرد که رستم،  شهریاری جوان را کشته است. زال به رستم  گفت: بیا و با او مدارا کن. اگر حاضر نیستی با بند به نزد گشتاسب روی، سعی کن که در جایی مخفی شوی. راه دیگر این است که با رنج و گنج این بلا را از خود دورکنی. تو می توانی سپاه او را خلعت بدهی و او را روانه سازی. سپس به تنهایی به نزد گشتاسب بروی. او در حق تو بدی نخواهد کرد.

رستم درجواب زال گفت: ای پیرمرد تو کارها را خیلی آسان گرفته ای. من بیش از ششصد سال از عمرم می گذرد. با دیوان مازندران جنگیدم و جنگ هاماوران و رزم کاموس و خاقان چین را پشت سر گذاشتم. حال از اسفندیار بگریزم. اسفندیار مغرور است. با خواهش من کار درست نمی شود. من با او می جنگم. اما او را نخواهم کشت. حتی با نیزه و تیر او را مجروح نخواهم ساخت. راه را بر او خواهم بست و سپس او را از کوهه ی زین برخواهم داشت و به آغوش خواهم کشید. سپس او را به تخت شاهی خواهم نشانید. سه روز مهمان من خواهد بود. در روز چهارم بــا یکدیگر به سوی گشتاسب رفته و تخت پادشاهی را از گشتاسب می ستانم و به  اسفندیار می سپارم. آنگاه در کنارش بندگی خواهم کرد. هم چنـانکه درپیـش قبـاد بنـدگی کردم.

زال گفت: تو اسفندیار را با قباد مقایسه مکن. قباد در کوهی نشسته بود. نه تخت و نه کلاهی و نه گنجی داشت. فغفور چین  نام اسفندیار را بر نگین خویش نقش کرده است. به این سادگی نیست که تو
می گویی. او را از کوهه ی زین برداری و به خانه بیاوری. ایـن جنـگ عاقبت خوشی  ندارد و باعث ویـرانی خانه های کهن خواهد شد.

رزم رستم و اسفندیار

سرانجام دو پهلوان پیر و جوان  رستم و اسفندیاربا یکدیگر روبرو شدند و به رجز خوانی پرداختند. هردو با یکدیگر پیمان بستند که به تنهایی بجنگند و هیچ یارو یاوری از دو طرف به یاری آنان نیاید. جنگ آغاز شد. ابتدا با پرتاب نیزه به سوی یکدیگر جنگیدند. نیزه ها شکست. با شمشیر به نبرد برخاستند. تیغ ها نیز کارساز نبود. سپس دست به گرز بردند. گرزها نیز شکست. سرانجام  روی به کشتی آوردند. هردو دوال کمر یکدیگر را گرفتند و هریک سعی داشت تا دیگری را به سوی خود بکشد. اما در این زورآزمایی نیز هردو شیر سرافراز از جای نجنبیدند. هردو پهلوان خسته و کوفته  درحالی که خاک و خون با کف دهانشان آمیخته و زره و گبر برتن آنها و اسبانشان چاک چاک شده بود به جنگ ادامه دادند.

چون جنگ طولانی شد  زواره به  خیال این که رستم کشته شده است،  به سپـاه دستور داد تا به جلو بروند. زواره به سپاه اسفندیار دشنام داد. فرزند اسفندیار چون دشنام زواره را شنید،  خشمگین شد و او نیز دشنام داد و گفت: ای سگزی نادان، اسفندیار به ما دستور داده است تا با شما سگان نجنگیم. این کار شما نادرست است. زواره گوش به حرف او نداد و دستور حمله به دشمن را صادرکرد. بسیاری از سپاه ایران کشته شدند. دو تن از فرزندان اسفندیار به نام های نوش آذر و مهرنوش نیز به دست ایرانیان کشته شدند.

بهمن فرزند دیگر اسفندیار به نزد پدرآمد  و گفت: سگزیان دو فرزند تو را کشتند. اسفندیار به رستم گفت: ای پلید چرا پیمان را فراموش کردی؟ مگر قرار نبود که دو لشگر دخالتی درکارما  نداشته باشنـد؟ آیـا از خـدای شرم نمی کنی و از روز جزا نمی ترسی؟ دو فرزند مرا سگزیان کشتند. رستم خیلی غمگین شد و چون بید برخود لرزید. سپس به سر شاه و جان خود سوگند خورد که من چنین دستوری نداده بودم. اکنون حاضرم دست برادر و فرزندم را ببندم و تحویل تو بدهم تا قصاص کنی. اسفندیار گفت: قصاص طاووس نر، ریختن خون مار نیست. این از آیین شاهان به دور است. اکنون آماده باش. اگر تو را کشتم که قصاص خون فرزندان من خواهی بود و اگر زنده ماندی،  دستانت را می بندم و بدون درنگ به نزد شاه می برم.

رستم و اسفندیارتا نزدیک غروب آفتاب  هم چنان می جنگیدند. نوبت به تیر و کمان رسید. تیرهای اسفندیار همه بر بدن رستم و رخش اصابت می کرد و آنان را مجروح ساخته بود. اما تیرهای رستم بر بدن اسفندیار و اسبش کارساز نبود.

رستم در تعجب مانده بود. پیش خود گفت: تن اسفندیار رویین است. سپس از اسب پیاده شد. رخش با بدنی خونین به سوی خانه به راه افتاد. اسفندیار خندید و گفت: چه شد؟ آن نیروی پیل مست کاسته شد؟ کوه آهن تو مجروح گشت. پیل جنگی  روباه شد. سپس به رستم گفت: حال چه کسی تو را راهنما خواهد بود؟ بهتر است که کمان بیندازی و ببر از تن بیرون کنی تا من دستان تو را ببندم و به نزد شــاه ببرم. اگربازهم قصد جنگ داری،  یکی را نگهبان این مرز قرار بده و از گناهی که کرده ای از خداوند پوزش بخواه که خداوند توبه پذیر است.

رستم گفت: اکنون شب است. تو به سوی لشگرت بازگرد و من هم برای رفع جراحات می روم و با زال و زواره مشورت می کنم. برای حفظ پیمان تصمیم خواهیم گرفت. اسفندیار گفت: ای پیر ناسازگار، تو مردی  پهلوان و زورمند ی و نیرنگ های بسیار می دانی. تو درفکرفریبی تازه هستی. اما من گول فریبت را نخواهم خورد. برو و یک امشب را به تو زینهار دادم. مبادا به فکر ترفندی تازه  باشی. رستم به سوی خانه بازگشت. اسفندیار نیز به سوی لشگرگاه خویش رفت.

صدای شیون از پرده سرایان اسفندیار برخاسته بود. همه در سوگ نوش آذر و مهرنوش می نالیدند. اسفندیار از اسب فرود آمد و بدن فرزندان خویش رادرآغوش کشید و خون گریست. سپس به پشوتن گفت: گریه سودی ندارد. همه باید برویم. چه پیر و چه جوان رفتنی هستیم. سپس جسد آن دو را در تابوت های زرین نهاد و به سوی گشتاسب فرستاد و به او پیام داد که این افکار تو بود که به بارنشست. تو از رستم خواستی که بنده و چاکر تو باشد. تو بر تخت ناز تکیه زده ای و مرا در آتش  گرفتار ساختی.

رستم با بدن خون آلود به خانه ی خویش آمد. زال و اهل خانه به گرد او حلقه زدند. زواره  تیرهای بدن رستم را درآورد. زال و زواره و رودابه و فرامرز گریان بودند. رستم به آنان گفت: ناله و فریاد سودی ندارد. تقدیر من چنین بود. من تا کنون پهلوانی همانند اسفندیار ندیده بودم. او بدنی رویین دارد. هرچه تیر بر گبراو زدم،  چنان بود که بر سنگ خارا می زدم. ذره ای از زره ی او پاره نشد. با خود فکر می کنم  چگونه فردا دوباره با او روبرو شوم. گاهی فکر می کنم  چون فردا فرا رسد با رخش از میدان دورشوم و به جایی بروم که اسفندیار نشانی از من نیابد. زال به او گفت: برای هرکار راه حلی هست. کار تو به دست سیمرغ حل می شود.

راهنمایی سیمرغ

زال  دستور داد تا آتشدانی حاضر کردند. او پر سیمرغ را درآتش انداخت و ساعتی بعد سیمرغ در برابراو ظاهر شد. سیمرغ تیرهای بدن رستم و رخش را از بدنشان خارج ساخت و پرخود را بر روی آنها کشید. سپس به رستم گفت: ای پهلوان تو نباید با اسفندیار بجنگی. او زره ای بر تن دارد که گشتاسب آن را از دست زرتشت گرفته است. تیر و زوبین برآن کارگر نیست. بهتر است با او کنار بیایی. او شاهزاده است و فره ایزدی با اوست. هرکس خون او را بریزد،  همواره در سختی و رنج خواهد بود و دردنیای دیگر نیز عقوبت خواهد شد.

سیمرغ به رستم گفت: اما اگر چاره ای جز جنگ نداری باید طبق نقشه ی من عمل کنی. همین امشب با اسب به سوی دریای چین برو. درآنجا درون یک بیشه درخت تنومندی از گز وجود دارد که زهرآگین است. از چوب آن تیری بساز که مرگ دشمن تو بدان بسته است. من از بالا تو را هدایت خواهم کرد.

رستم  به همان روشی که سیمرغ گفته بود  وارد بیشه شد و شاخی از درخت گز برید و با آتش آن را راست کرد. سه پر و دو پیکان برآن نصب نمود. آنگاه سیمرغ به او گفت: این تیر را در چله ی کمان می گذاری و بر دو چشم اسفندیار می زنی. زیرا تنها چشمان اسفندیار است که رویین نیست. در ضمن،  سیمرغ  سه پر از پرهای خویش کند و به زال داد و گفت: آن ها را بسوزان و برزخم های رستم و رخش بکش تا بهبود یابند.

رزم دوم  رستم و اسفندیار

صبح روز بعد رستم سلاح نبرد پوشید و به میدان آمد. اسفندیار تعجب کرد و به پشوتن گفت: گمان نمی کردم که رستم با آن همه زخم،  زنده بماند. او و رخش با جادوی زال چنین سلامت دوباره به میدان آمده است. سپس به رستم گفت: فراموش کردی که دیروز چه بر سرت آمد که نه توان راه رفتن داشتی و نه جای سالم دربدن؟ تو از جادوی زال دوباره بهبود یافتی. امروز نیز تنت را چنان با تیر آشنا می سازم که چاره ی زال هم برآن کارگر نباشد.

رستم گفت: من امروز برای جنگ با تو نیامدم.برای حفظ آبرو و ننگ آمده ام. از خدا بترس و خرد و عقل را به دست هوی و هوس مده. به همان زرتشت پیامبر و آیین بهی  و به آن فرزندان عزیزت که به ناحق کشته شدند و به خورشید و ماه و استا و زند،  سوگند می خورم که تو به بیراهه می روی. بیاو دست از جنگ بکش. اسفندیارگفت: من هرگز فریب تو را نمی خورم. یا باید بجنگی و یا باید اجازه بدهی تا بند بر دست تو بزنم.

مرگ اسفندیار

 رستم وقتی دید  التماس و اصـرار او نتیجه ای ندارد، فریاد زد و به پشوتن گفت: تو شاهد باش که من نمی خواستم با او بجنگم. سپس دست به کمان برد و تیر گز را در چله ی کمان نهاد. آنگاه سر به سوی آسمان بلنـد کرد و گفت: خـدایا تـو می دانی که اسفندیار راه بیداد پیش گرفته است. او می خواهد مردی و مردانگی به من بفروشد. ای خدا به خاطر این گناه مرا عقوبت مکن.

اسفندیار به رستم گفت: چرا معطلی؟ مگراز جنگ سیر شدی؟ سپس تیری به سوی رستم روانه ساخت که تیر بر ترک رستم اصابت نمود. رستـم به سرعت تیر را از چله ی کمان رها کرد و چشمان اسفندیار را هدف قرارداد. تیر دو پیکانه بر دو چشم اسفندیارنشست. اسفندیار از بالای اسب بر زمین افتاد و کمان از دستش رها شد. صدای ناله ی او بلند شد. رستم گفت: تو صد و شصت تیر بر من زدی و من ننالیدم. اما تو از یک تیر من فریاد زدی.

بهمن بر بالین پدرآمد و گریست. اسفندیار به او گفت: گریه سودی ندارد. مرگ برای همه است. جمشید و فریدون کجا رفتند؟ من برای دین خدا قیام کردم و جنگ و جهاد نمودم. امیدم به آن جهان است. هرچه کشته ایم فردا درو خواهیم کرد. سپس گفت: این رستم نبود که مرا از پای درآورد. این چوب گز بود که توسط سیمرغ و جادوی زال بر من کارگر شد.

رستم بر بالین اسفندیار آمد. اشگ از گونه هایش سرازیر شد و با پشوتن همدردی نمود و گفت: پهلوانی چون اسفندیار ندیدم  وقتی از جنگ با او بی چاره شدم،  به فکر چاره افتادم. این تیرگز بود که کارگرافتاد.

اسفندیار روی به رستم نمود و گفت: عمر من به سرآمد. تقدیر چنین بود. من از تو هیچ گونه گله و شکایتی ندارم. این بدی نه از تو و نه از سیمرغ و نه از تیرو کمان بود. بلکـه این پدرم گشتاسب بود که مرا بدین روز انداخت. حال از تو خواهشی دارم. فرزندم بهمن را به تو می سپارم تا آداب و فرهنگ و جنگاوری و گوی و چوگان به او بیاموزی. همانطورکه جاماسب گفته است،  بهمن شایسته و سزاوار شاهی است.

رستم گفت: بدیده منت دارم. همه را انجام خواهم داد. بهمن را بر تخت شاهی خواهم نشاند و بنده وار در خدمتش خواهم بود. اسفندیارگفت: تو خدمات زیادی به ایران و مردم آن،  انجام دادی. نامت را به خاطر من به خطر انداختی. اما چه می توان کرد؟ این سرنوشت من بود که چنین رقم خورد. سپس  روی به پشوتن کرد و گفت: من از این جهان رفتم. تو سرپرستی لشگر را برعهده بگیر و به ایران برو و به پدربگو که  تو به کام دل رسیدی. دیگر بهانه ات چیست؟ من جهان را با شمشیرم از بدی پاک ساختم و راستی را نشر دادم. اما چون تاج شاهی را از تو خواستم،  درنزد بزرگان به من پندها دادی. اما در نهان مرا به قتلگاه فرستادی. اکنون شاد باش. تخت و تاج نصیب تو شد و تابوت بهره ی من. برو و به مادر مهربان بگو در مرگ من  زاری مکن. مبادا در جمع،  روی خود را برهنه نمایی. وقتی چهره ی مرا در کفن دیدی،  اشک مریز و زاری مکن که این از خرد به دور است. به خواهرانم بگو از تاج پدر این به من رسید. جان من کلید گنج شما شد. این کلید را برای شما فرستادم تا پدر شرم کند که چنین برمن ستم روا داشت. اسفندیارپس ازگفتن این سخنان جان به جان آفرین تسلیم نمود.

رستم بدن اسفندیار را با گلاب شستشو داد و کفن نمود و درون تابوتی که با قیر و مشگ و عبیر اندوده بود،  نهاد و سر تابوت را محکم بست و به همراه چهل شتر به نزد گشتاسب فرستاد. لشگر اسفندیار به سرکردگی پشوتن به سوی ایران رهسپارشدند. اما بهمن درنزد رستم ماند.

خبرکشته شدن اسفندیار به گشتاسب رسید. او جامه های خود را چاک داد و تاج خود را برزمین کوبید. خروشی از ایران زمین برخاست. بزرگان ایران،  گشتاسب را باعث قتل اسفندیار می دانستند. جملگی گفتند: شرم بر تو باد. سپس همه از دربار او بیرون رفتند. پشوتن چون به درگاه گشتاسب رسید،  نه تخت را بوسید و نه به شاه احترام کرد. بلکه با صدای بلند به شاه گفت: تو با خود بد کـردی و از خرد و فره ی ایزدی دورشدی. جزای عمل زشت خود را از خداوند دریافت خواهی کرد. سپس روی به جاماسب کرد و گفت: ای بدکیش و آیین و ای دروغگوی مکار. تو بودی که این آتش را افروختی. اسفندیار به گفتار تو کشته شد. تو بودی که گفتی اسفندیار به دست رستم کشته خواهد شد. شاه به گفته ی تو اسفندیار را به این راه کشانید.

رستم نامه ای به گشتاسب نوشت و پس از یاد خداوند گفت: خدا شاهد است و پشوتن هم گواه که من بارها به اسفندیار گفتم تا دست از جنگ بردارد. اکنون بهمن در نزد من است. هنرهای شاهانه به او می آموزم. اگر شاه پیمان بندد و پوزش مرا بپذیرد،  من همواره درخدمت شما خواهم بود.

نامه ی رستم به گشتاسب رسید. او نامه را خواند. پشوتن نیز همه ی سخنان رستم را تایید کرد. شاه از رستم به نیکی یاد کرد. او درجواب نامه ی رستم نوشت: پشوتن همه چیز را برایم تعریف کرد. گذشته ها گذشت. تو پهلوان و محبوب همه بوده و هستی. اکنون هرچه آرزو داری از شمشیر و تخت و کلاه از من بخواه. نامه ی گشتاسب به دست رستم رسید. دل رستم از غم و اندوه آزاد گشت.

چندی گذشت. شاهزاده بهمن جوانی رعنا و بلند بالا و خردمند گشت. جاماسب به گشتاسب گفت: وقت آن است که پادشاهی را به بهمن بسپاری. او در نزد رستم همه ی فنون و آداب و فرهنگ را آموخته است. بهتر است نامه ای به او بنویسی و او را به نزد خود فراخوانی. گشتاسب دستور داد تا نامه ای به بهمن بنویسند. نامه ای نیز جهت تشکر، به رستم نوشته شد.

رستم ، بهمن را با هدایای بسیار روانه نمود و او را تا دو منزل بدرقه کرد. بهمن به نزد نیای خود گشتاسب رفت. شاه او را درآغوش کشید. اشک صورتش را پوشانید. سپس به او گفت: تو به اسفندیار شباهتی عجیب داری. و  هنگامی که دلیری وشجاعت او را دید،  نامش را اردشیر نهاد. بهمن پهلوانی قوی و خردمند و دانا و خداپرست بود. وقتی می ایستاد،  انگشتان دستش از زانو پایین تر بود. بهمین جهت در تاریخ از او به نام  اردشیر درازدست  یادشده است.

پیدا شدن شغاد

درپرده سرای زال کنیزکی بود که نوازنده ی رود  و خواننده بود. او از زال فرزندی به دنیا آورد که همانند ماه بود و قد و بالایی چون سام سوار داشت. ستاره شناسان ستاره ی او را با زیج رومی سنجیدند و اخترش را تیره دیدند. آنان به زال گفتند: اگر این کودک بزرگ شود،  به نژاد سام شکست وارد خواهد نمود و همه ی سیستان و ایران از او به خروش خواهند آمد. زال نامش را شغاد نهاد و چون دوران شیرخوارگی او به سرآمد،  او را به نزد شاه کابل فرستاد. شغاد در نزد شاه کابل پرورش یافت و جوانی برومند شد و راه و رسم سواری و تیراندازی و شکاررا فراگرفت. شاه کابل دختر خویش را به او داد و شغاد را جانشین خویش ساخت. کابل باج گـذار ایـران بود و هرسال یک چرم گاو به عنوان بـاج به ایران می پرداخت.

نیرنگ شغاد

وقتی شاه کابل  شغاد را مردی دلاور دید و از طرفی شغاد نیز نسبت به برادرش رستم حسادت می ورزید. به همین جهت  از فرصت استفاده کرد و با خود گفت که چرا ما باید به ایران باج بدهیم؟ شغاد نیز با شاه همصدا گشت و گفت: برادرم رستـم شرم نمی کند که مرا با بیگانه فرق نمی گذارد. باید او را به دام بیندازیم و نابود کنیم .

شغاد، شهامت  رویارویی با رستم را نداشت. پس از راه توطئه وارد شد و به شاه گفت: جشنی بر پا ساز و همه ی بزرگان را دعوت نما. درحضور آنان به من ناسزا بگو و مرا نامرد خطاب کن. من از تو به نزد رستم شکایت می کنم. او به حمایت از من به کابل خواهد آمد. آنگاه در مسیرش چاه ها و خندق هایی حفر می کنیم و در کف آن دشنه و خنجر می کاریم و رویش را می پوشانیم. بدین وسیله ازشر رستم خلاص خواهیم شد.

شاه نظر شغاد را پسندید و طبق نقشه ی او عمل کرد و در حضور بزرگان مجلس به شغاد اهانت نمود. شغاد به ظاهر ناراحت شد و به نزد برادرش رستم رفت و ماجرا را بیان کرد. رستم خشمگین شد و به شغاد گفت: به کابل می روم و شاه را می کشم و تو را بر جای او
می نشانم.

شغاد چند روز مهمان رستم بود. سپس با یکدیگر آماده ی رفتن به سوی کابل شدند. شغاد به برادر گفت: من حتم دارم که شاه کابل پشیمان شده است. چه کسی جرأت جنگیدن با تو را دارد؟ شغاد چند نفر کابلی را به خواهشگری نزد رستم فرستاد. رستم گفت: حال که چنین است احتیاج به سپاه ندارم. من با زواره و صد سوار برگزیده به کابل می رویم. شغاد زود تر اجازه خواست تا به شهر کابل برود. او رفت و عده ای چاه کن فراهم نمود. آنها سراسر دشت و نخجیرگاه را چاه و خندق کندند ودر آن خنجر و نیزه کارگذاردند و رویش را پوشانیدند.

شغاد به نزد شاه آمد و گفت: تو برای عذرخواهی به پیشواز رستم برو. شاه کابل چنین کرد و به نزد رستم آمد و کفش هایش را کند و به زاری در پیش پای رستم افتاد و التماس کنان از او خواهش کرد تا او را ببخشد. رستم او را بخشید و دستور داد تا کفش هایش را بپوشد و بر اسب سوارشود.

شاه کابل دستورداد تا برای ورود رستم و یارانش درزمینی  سبز و جشنی برپا سازند ورامشگران آنان را سرگرم سازند. شاه کابل به رستم گفت: در این نزدیکی شکارگاهی است که همه نوع شکار چون گورخر و آهو درآن یافت می شود. اگر مایل باشید به آنجا برویم. رستم پذیرفت و به آن جانب روانه شدند.

مرگ رستم

هنگامی که رستم و یارانش  به نزدیک چاه ها رسیدند،  رخش بوی خاک تازه  به مشامش خورد و خود را چون گوی گرد کرد و جهش نمود و بین دو چاه ایستاد. رستم خشمگین شد وتازیانه بر رخش زد. رخش پایش لغزید و با دو پا به چاهسار فرو رفت. حربه های تیز،  شکم رخش را درید. رستم نیز زخمی شد. امـا خود را سرپا نگه داشت. ناگهان شغاد را در بالای چاه دید. دانست که این نیرنگ توسط او ترتیب داده شده است. پس به او گفت: ای بدبخت شوم،  از این کار نابخردانه پشیمان خواهی شد و دیری نخواهی زیست. شغاد گفت: تا کی باید گردون به کام تو باشد؟ خون بریزی و تاراج کنی؟ زمان آن رسیده که در دام اهریمنان گرفتار شوی.

دراین هنگام شاه کابل نیز بر سر چاه آمد و رستم را مجروح دید. از رستم پرسید چه شد؟ می خواهی برایت پزشک حاضرسازم؟ رستم گفت: ای نامرد روزگار،  کارم از پزشک گذشته است. همه ی ما رفتنی هستیم. از فریدون و کیقباد و بزرگان دیگر که همه رفتند  تا نامردانی چون  افراسیاب بداندیش که به کیفر اعمالش رسید و آن گروی زره که گلوی سیاوش را برید و دیدی که چگونه قصاص شد. انتقام مرا فرامرز از تو خواهد گرفت. سپس به شغاد گفت: کمان مرا بردار و دو تیر از ترکش برایم آماده کن. من به شکارگاه آمده ام. باید این تیر و کمان به کار من آید. شغاد کمان را به زه کشید و با خنده ای به پیش رستم نهاد. رستم به سختی کمان را کشید. شغاد از تیر برادر ترسید و خود را در پشت درخت چناری کهن سال که داخل آن پوک شده بود، پنهان ساخت. رستم تیر را رها کرد. آن تیر بر درخت نشست و شغاد را بردرخت  دوخت. رستم خدا را شکر کرد که قاتلش را خود کشته است. سپس از خدا خواست تا گناهانش را بیامرزد. سپس جان به جان آفرین تسلیم نمود.

بخش دوم شاهنامه :  پس از رستم

زال پس از شنیدن مرگ فرزند ،  بسیار زاری کرد و افسوس خورد که چرا باید شیری به دست روباهی مغلوب شود. سپس به فرامرز گفت تا به کابل رفته و جسد رستم و یارانش را بیاورند.  فرامرز با سپاه به کابل رفتند و جسد رستم را با مشک و گلاب شستشو دادند و درتابوت نهادند و در باغی درزابل دفن کردند.  رخش را نیزدردخمه ای  به خاک سپردند.

فرامرز با سپاه آماده  برای جنگ با شاه کابل شد. دلیران زابلی چون گرگ به کابلیان تاختند و آنان را از پای درآوردند. شاه کابل به چنگ فرامرز گرفتارشد. فرامرز دستور داد تا او را نیز درهمان چاه ها سرنگون بیاویزند. سپس تن او و چهل تن دیگر را در پای چناری که  شغاد به آن دوخته شده بود،  آتش زدند.

فرامرز و همراهان به سیستان بازآمدند. سوگ و عزاداری برپاشد. رودابه  به زال گفت: دنیابرای من بدون رستم ارزشی ندارد. سپس سوگند خورد  دیگر لب به غذا نخواهد زد. او یک هفته هیچ نخورد. حالت جنون به وی دست داده بود. به طوری که یک روز قصد داشت ماری مرده را ببلعد. سرانجام او را معالجه کردند. رودابه پس از بهبودی برای روح رستم دعا کرد.

پادشاهی بهمن

گشتاسب پادشاهی را به بهمن واگذارنمود. بهمن بر تخت پادشاهی تکیه زد. او به نام بهمن اردشیر و لقب دراز دست معروف شد. بهمن دست به انتقام زد. او با این که نان و نمک رستم و زال را خورده بود،   زحمات چندین ساله ی رستم را نادیده گرفت و به سیستان لشگرکشید  و زال را در بند نمود و خانه ی رستم را غارت و سپس ویران کرد. فرامرز شجاعانه درمقابلش ایستاد. اما سرانجام مغلوب بهمن شد. پشوتن برادر اسفندیار از بهمن خواست تا زال را آزاد نماید.

بهمن اردشیر فرزندی به نام ساسان داشت و دختری به نام همای که هنرمند و زیبا روی بود. پدر نام او را چهرآزاد نهاد. چهرآزاد بنا به آیین دین پهلوی به عقد پدر درآمد و همای از او باردارگشت. چون شش ماهه شد،  بهمن بزرگان را پیش خواند و گفت: همای ولیعهد من است و پس از او هم پادشاهی به فرزندش خواهد رسید. چه پسر باشد  چه دختر.

ساسان از این سخن پدر بسیار ناراحت شد و از پیش پدر به نیشابور گریخت. درآنجا با دختری از بزرگان ازدواج نمود. اما از نژاد خود چیزی نگفت. او صاحب فرزندی شد که نام خود را بر او نهاد. ساسان پدردرگذشت و ساسان پسر درفقر و بینوایی بزرگ شد و به کار چوپانی شاه پرداخت.

پادشاهی همای

بهمن اردشیر درگذشت و همای جانشین پدرشد. او پادشاهی عادل بود. چون هنگام زادنش فرارسید،  فرزند ش راپنهانی به دنیا آورد و به دایه ای سپرد. سپس دستور داد تا صندوقی از چوب ساختند و درون آن را با قیر و مشگ اندودند و طفل را که پسر بود درآن نهادند و گوهرها و سیم و زر درون آن صندوق ریختند و درب آن را با قیر و موم پوشاندند. سپس به آب فرات سپردند. آن صندوق صبح روز بعد به دست رختشویی که در کنار رود بود رسید.

رختشوی و زنش از دیدن آن پسر شاد شدند. زیرا آنان فرزندی نداشتند. از طرفی با ثروتی که در صندوق بود از فقر نجات یافتند. آنان نام کودک را داراب نهادند.

داراب به زودی بزرگ شد. او علاقه ی زیادی به تیر و کمان داشت و از هوش سرشاری برخورداربود. ازپدرخواست تا او را با علم و فرهنگ آشنا کند. رختشوی چنان کرد و داراب را به مربیان گوناگون سپرد  تا در علم و فرهنگ و سواری و تیراندازی مهارت کافی پیدا نمود. به طوری که به شکار پلنگ می رفت.

داراب سرانجام دانست که رختشوی و زنش پدر و مادر او نیستند. او پس ازاین که اسب و گرز و کمند تهیه کرد،  به نزد مرزبان رفت و جزو سپاهیان درآمد.

همای شنید که رومیان قصد جنگ با ایران را دارند. درهنگام دیدن سان ازلشگر چشم همای به قد و بالای ورزیده و زیبای داراب افتاد. اما او را نشناخت. داراب با رشادت هایی که در جنگ با رومیان نشان داد،  فرماندهی لشگر را برعهده گرفت و دلیرانه پیش رفت. او بسیاری از لشگریان روم را نابود ساخت. سرانجام ایرانیان بر رومیان پیروز شدند.

یکی از یاران داراب و نزدیکان همـای که ماجـرای داراب و رختشـوی را می دانست،  به  همای خبرداد که این فرمانده ی دلیر و شجاع فرزند توست. همای شاد شد و روی داراب  را بوسید. سپس تاج شاهی بر سر فرزند نهاد.

پادشاهی داراب

داراب بر تخت پادشاهی تکیه زد. او به سوی روم لشگر کشید و فیلقوس قیصر روم را شکست داد. سپس از قیصر خواست تا بادخترش ناهید ازدواج کند. فیلقوس پذیرفت و ناهید به عقد داراب درآمد.

داراب در یکی از شب ها که با ناهید خفته بودند،  بویی ناخوش از دهان ناهید استشمام نمود. شاه ناراحت شد. پزشکان برای رفع بوی ناخوش دهان او گیاهی یافتند که نامش اسکندر بود. دخترک خوب شد. اما شاه نسبت به او سرد شده بود. پس ناهید را به نزد قیصر باز فرستاد. ناهید از شاه بارداربود. اما فیلقوس این راز را باکسی در میان ننهاد. پس از نه ماه ناهید فرزندی زیبا به دنیا آورد که نامش را به واسطه ی آن گیاه شفابخش  (اسکندر) نهـادند. رومیـان  قیصـر را پدراسکنـدر می پنداشتند.

داراب پس از ناهید زنی دیگر گرفت و از او کودکی به دنیاآمد که نامش را دارا نهادند. داراب درگذشت و دارا بر تخت تکیه زد. از طرف دیگر فیلقوس نیز درگذشت و اسکندر قیصر روم شد. دارا و اسکندر دو برادر بودند که یک سال اختلاف سن داشتند. اما هیچ کدام از این راز آگاه نبودند.

دارا فرستاده ای به دربار قیصر فرستاد و از او باج خواست. اسکندر جواب داد: نه تنها باج نخواهیم داد. باج نیز خواهیم گرفت.

حمله ی اسکندر به ایران

اسکندردستور داد تا لشگر آماده برای جنگ با ایران باشد. او با لشگری کینه جو ابتدا به مصرآمد و سپاه مصر را شکست داد و غنایم زیادی به دست آورد. آنگاه به سوی ایران حرکت کرد. دارا خود را آماده ی دفاع نمود. دو لشگر ایرا ن و روم نزدیک رود فرات  خیمه زدند. فاصله ی دولشگر دو فرسنگ بود.

اسکندر تصمیم گرفت تا هم چون سفیران به نزد دارا برود و از نزدیک قوای نظامی ایرانیان را بررسی نماید. پس با جامه ای خسروی و درحالی که شمشیری زرین در زیر جامه پنهان نموده بود به نزد دارا رفت. دارا وقتی طرز سخن گفتن او را دید به او گفت: تو اسکندری؟

اسکندر گفت: خیر من سفیر او هستم. اما یکی از باج خواهانی که به نزد اسکندر رفته بود تا با ج از او بگیرد،  او را شناخت و به دارا خبرداد. اسکندرمتوجه شد. سپس به بهانه ی انجام کاری بیرون آمد و به سرعت به سوی روم گریخت.

صبح روز بعد جنگ بین سپاهیان بی شمار ایران و یاران اسکندر درگرفت. این جنگ هفت روز طول کشید و نتیجه ای حاصل نشد. در روز هشتم گردی تیره به سوی سپاه ایران وزیدن گرفت. به طوری که خورشید دیده نمی شد. سپاه اسکندر هجوم آوردند و سپاه ایران به سوی فرات گریزان شد ند. اسکندر بسیاری از سپاهیان ایران را از پای درآورد.

درجنگ دوم و سوم نیز دارا ازاسکندر شکست خورد. او نامه ای به اسکندرنوشت و خواستارصلح شد. اسکندر پذیرفت. اما دارا نامه ای دیگر به فورهندی نوشت و ازاو تقاضای کمک نمود. اسکندرازاین موضوع آگاه شد.

جنگ دوم دارا با اسکندر

باردیگر دو سپاه ایران و روم رودرروی یکدیگرقرارگرفتند. دارا دو وزیر به نامهای ماهیار و جانوسیار داشت. ماهیارموبد بود . آنان به این نتیجه رسیدند که جنگ به سود اسکندرتمام خواهد شد. پس چه بهتر که ما خود شاه را بکشیم تا در نزد اسکندر عزیز باشیم. جانوسیار با دشنه ای که در دست داشت برپهلووسینه ی شاه زد. سپس آن دو به نزد اسکندر رفته و گفتند: ای شاه پیروزبخت  دشمنت را ازپای درآوردیم.

اسکندر بسیار ناراحت شد و به سرعت به  نزد دارا آمد و او را درحالی دید که خون زیادی از بدنش رفته و رنگش زرد شده بود. اسکندر سر دارا را به دامن گرفت و به او گفت: دیشب از پیری شنیدم که تو برادر من هستی. دارا اشگ ریخت و به اسکندر گفت: نسبت به زن و فرزندم مهربان باش. دخترم روشنک را به عقد خویش درآور. سپس جان به جان آفرین تسلیم کرد. اسکندرگریست و دستور داد تا تن او را با گلاب شستند  و دفن نمودند. اسکندر پس از دفن دارا دستور داد تا کشندگان او را به دار بیاویزند.

اسکندر از کرمان به سوی اصطخر آمد و درآنجا تاجگذاری نمود و رسما شاه ایران شد. او نامه ای به دل آرا همسر دارا نوشت و روشنک را از او خواستگاری نمود. دل آرا به نامه ی اسکندرجواب مثبت داد و اسکندرمادرخود ناهید را برای خواستگاری روشنک فرستاد.

خواب دیدن کید هندی

یکی از پادشاهان هند که کید نام داشت در مدت ده شب خواب هایی عجیب و غریب دید که هیچ یک از خوابگزاران نتوانستند آن ها را تعبیر نمایند. سرانجام شخصی به نام مهران  خواب های شاه را تعبیر نمود و به اوگفت: اسکندر به کشور تو حمله خواهد کرد. اما تو نباید با او مقابله کنی که شکست خواهی خورد. تنها راه این است که از چهارچیز شگفت انگیز خود بهره ببری. اگرآن ها را در اختیار اسکندرقرار دهی دیگر از تو باج نخواهد خواست.

اول این که دختری زیبا روی داری. دوم  از فیلسوفـی دانـا که راز جها ن را می داند برخورداری. سوم پزشکی که امراض را مداوا می کند. چهارم قدحی که در آن آب می ریزی و از آفتاب و آتش گرم نمی شود و پس از خوردن  آب آن کاهش نمی یابد.

همان گونه که مهران گفته بود،  اسکندر به کشور هند لشگر کشید و کید ازدرآشتی درآمد و آن چهارچیز را به اسکندرتقدیم نمود. اسکندر شاد شد و گفت: ما با کید کاری نداریم و هیچ گونه باج و خراجی از کید هندی نخواهیم خواست.

اسکندر نامه ای نیز به فورهندی نوشت و از او باج خواست. اما فور جواب تندی به اسکندر داد که آتش جنگ را شعله ور کرد. اسکندر و فور در مقابل یکدیگر صف آرایی نمودند. اسکندردر حالی که شمشیر به دست داشت،  از لشگرجدا شد و به میدان جنگ آمد و از فور خواست تا دو به دو بجنگند و بیهوده لشگریان را به کشتن ندهند. هرکس پیروز شد،  تاج و تخت ازآن او باشد. فورپذیرفت. در این جنگ تن به تن  اسکندر پیروز  و فور کشته شد.

رفتن اسکندر به خانه ی خدا

اسکندر با سپاهش به سوی مکه حرکت کرد و در بیت الحرام به نیایش پرداخت. نصر قتیب حاکم مکه به استقبال او آمد. اسکندر از او پرسید: مهتر اینجا کیست؟ نصر گفت: خزاعه فرزند قحطان. سپس گفت: وقتی اسماعیل فرزند ابراهیم پیامبردرگذشت، قحطان با لشگری شمشیرزن به بیداد و ستم  شهر یمن را گرفت. دراین میان  بسیاری از مردم
بی گناه  کشته  شدند.

اسکندر پس از شنیدن سخنان قحطان  دستور داد  خزاعه و خاندانش راکشتند و فرزندان اسماعیل را در مکه حاکم نمود.

اسکندر از جده به مصرلشگر کشید و قبطون پادشاه مصر به پیشواز اسکندرآمد. اسکندریک سال درآنجا ماند. پس از آن خواست تا به اندلس برود. او شنید که حاکم اندلس زنی به نام قیدافه است که عقل و تدبیر زیادی دارد. ازطرف دیگر قیدافه نیز می دانست که اسکندر به زودی به اندلس حمله خواهد کرد. پس به یکی از سواران خود گفت: به مصر برو و چند تصویر از چهره ی اسکندر نقاشی کن. آن سوار به مصر رفت و چند تصویر از اسکندر چه برتخت و چه سوار بر اسب از او کشید.

اسکندر نامه ای به قیدافه نوشت و درآن ذکرکرد که  عاقلانه رفتار نما و از دارا و فور درس بگیر. قیدافه درجواب  نوشت: ای اسکندر مرا با دارا و فورمقایسه مکن. من هزاران لشگر و گنج فراوان دارم. تو لاف و گزاف می گویی.

اسکندر دستور حمله به شهر اندلس را داد. لشگریان یک ماه راه پیمودند تا به مرز اندلس رسیدند. درآنجا پادشاهی به نام فریان بود و در حصاری محکم زندگی می کرد. اسکندر حصاررا محاصره کرد و در عرض یک هفته آن را گشود. اسکندر دستور داد تا خون کسی ریخته نشود. اما در این درگیری پادشاه فریان کشته شد. دختر و داماد شاه را دستگیرکرده  و به نزد اسکندربردند. داماد پادشاه به نام قیدروش فرزند قیدافه بود.

قدرت یک زن در برابراسکندر

اسکندر تدبیری اندیشید و به وزیرش نیطقون گفت: تو نقش مرا بازی کن و به من دستور بده تا قید روش و زنش را بکشم. اما من از تو خواهش می کنم که آن دو را نکشی و تو قبول می کنی. وزیر چنان کرد که اسکندرگفته بود. سپس به قید روش گفت: تو و همسرت مدیون این مرد هستید. حال باید با او به نزد مادرت قیدافه بروی و او درحضور این مرد تعهد کند که باج وخراج به ما بپردازد. قیدروش خوشحال شد و قول داد تا آنچه را اسکندر خواسته عمل نماید.

اسکندر با ده مرد به همراه قیدروش و زنش به سوی اندلس حرکت کردند. اسکندر باآن ده مرد گفتگو نمود که مبادا راز ما را فاش کنید. شما باید مرا نیطقون بنامید.

اسکندر و قید روش به نزد قیدافه رسیدند. قید روش به مادرش گفت: این مرد سفیراسکندراست و او بود که از اسکندر خواست تا من و همسرم را نکشند. قیدافه ازاو (اسکندر) تشکرکرد و اسکندر را برتخت گرانمایگان نشانید. خوان گسترده شد. قیدافه خوب به قیافه ی آن مرد نگریست و پس از مقایسه کردن آن تصاویر با چهره ی اسکندر یقین حاصل کرد که آن سفیر کسی جز اسکندر نیست.

روز بعد قیدافه درکاخ خود بدون حضور دیگران با اسکندربه گفتگو پرداخت. او به اسکندر گفت: ای پسر فیلقوس خیلی دلیرانه به نزد ما آمده ای و باج می خواهی. رنگ از چهره ی اسکندر پرید و به او گفت: تو اشتباه می کنی. من نیطقون وزیر اسکندرم. قیدافه به او گفت: اگرچهره ی خود را به چشم ببینی ،  خواهی دید که چهره نگار چه هنرمندانه از چهره ات تصویر برداشته است. سپس آن تصاویر را به اسکندر نشان داد. اسکندر از دیدن آن تصاویر لبان خویش را گاز گرفت و جهان در پیش او تیره و تارشد. اما خود را نباخت و با شجاعت به قیدافه گفت: افسوس که خنجری در دست ندارم تا از خود دفاع نمایم. قیدافه به او گفت: اکنون  نه نیرو و نه شمشیر و نه راه گریزی داری. در دام اژدها گرفتارشده ای. اما آیین ما خون ریختن نیست. ای شاه جهان  مردی تو درگستاخی توست. این همه را ازلطف خدا داری. چون مردی دانش دوست و دانش پذیرهستی. تو از من ایمن هستی. دیگر به عنوان پیامبری به نزد من نیا. تصویر تمام گردنکشان جهان نزد من است. من راز تو را به کسی نخواهم گفت: اما تو نیز با ید با من پیمان ببندی که هرگز به سرزمین من نظر نداشته باشی و از من باج و خراج نخواهی. اسکندر به خدا و مسیح سوگند یاد کرد که با سرزمین اندلس وقیدافه و خویشان او جز به خوبی رفتار نکند.

اسکندر ازآنجا به شهر برهمنان رفت. آنان مردانی بودند که برهنه زندگی می کردند و  ازگیاهان و میوه و تخم آنها استفاده می نمودند. ایشان معتقد بودند که زمین بستر و آسمان پوشش ماست. چرا که در وقت مرگ هرچه داشته باشی ، چه زر و چه تاج ، هیچ یک را با خود نخواهی برد. اسکندرازآنان پندهای مفید ی فراگرفت. سپس ازآنجا به دریای خاورحرکت کرد. درآنجا شگفتی های عجیب و غریب از حیوانات دید. پس از آن به سوی سرزمین حبش رفت. سلاح مردان آنجا استخوان بود. آنان به سپاه اسکندرحمله کردند. درشب آوازگرگ درآن ناحیه پیچیـد. گـرگ هایی که هریک ازآن ها به اندازه ی گاومیش بودند. اسکندر و سپاهش ازآنجا به سرعت دور شدند  و به سوی شهر نرم تنان رفتند. پس ازآن به شهر هروم یا شهر زنان وارد شدند وارآنجا به سوی شهرظلمات به راه افتادند.

رفتن اسکندر به دنبال آب حیات

اسکندر به شهری رسید که درآن میدان و کاخ و ایوان بود. او به تنهایی به سوی چشمه ای رفت. او خورشید را دید که درحال غروب شدن بود و لحظه ای بعد  تاریکی همه جا را فراگرفت. اسکندربرگشت و عده ای محدود ازسپاهیان خویش را برگزید و خوراک چهل روز را با خود برداشت. شخصی به نام خضر که مردی دانا بود به عنوان مشاور برگزید. اسکندر به او گفت: من دو مهره ی شب نما دارم که در تاریکی می تواند راهنمای ما باشد. یکی ازآن ها در دست تو باشد و دیگری هم نزد من. تو در پیش برو و من به دنبال تو خواهم آمد.

اسکندر و خضر به تاریکی وارد شدند. آنان دو روز و دو شب درراه بودند. به دو راهی رسیدند. اسکندرخضر را گم کرد. خضر به سوی آب حیات رفت و اسکندر به راه دیگر قدم نهاد. تا به روشنایی رسید. کوهی بلند در مقابل خود دید. درطرف دیگر مرغانی سبزرنگ  دید که بر چهارستون ازچوب عود نشسته بودند و به زبان رومی اسکندر را صدا می زدند. یکی از مرغان به اسکندرگفت: تا کی رنج دنیا را برخود هموارمی کنی و حرص و آز را پیشه ی خود ساخته ای. اسکندر به سوی سپاه خویش آمد و درآن راه تاریک قدم نهادند. صدایی از جانب کوه به گوش آنان رسید که: هرکس از این راه سنگی بردارد  پشیمان خواهد شد و اگر برندارد باز پشیمان خواهد شد. عده ای از مردان چند سنگ برداشتند و عده ای دیگر هیچ برنداشتند. چون ازآب حیوان عبور کردند و به روشنایی رسیدند  کسانی که با خود سنگ برداشته بودند  دیدند که آن سنگ ها به گوهر و یاقوت تبدیل شده است. آنان پشیمان بودند که چرا سنگ بیشتری برنداشته اند. عده ی دیگر نیز پشیمان بودند که چرا سنگ برنداشته اند.

رفتن اسکندر به سوی باختر

اسکندر از مشرق به سوی مغرب آمد. مردم آنجا گفتند: ای پادشاه ما را از شر حمله ی یاجوج و ماجوج نجات ده. آنان از پشت کوه به این طرف می آیند. صورتشان چون شتر و زبانشان سیاه و چشمانی
چون خون و دندانهایی  چون گراز و گوشهایی چون پیل دارند. از هر ماده ی آنها هزار بچه زاده می شود.

اسکندر دستور داد تا سدی پولادین درمقابل آنها بسازند. بنایان  دیوارهایی از سنگ و گچ در دو پهلوی کوه به ارتفاع یکصد و پنجاه مترساختند و آهنگران در میان دو دیوار موادی ازآهن و مس مذاب و گوگرد ریختند وبا نفت و روغن آمیختند و آتش درآن زدند. این سد به نام (بند اسکندری ) معروف شد.

اسکندر پس از ساختن سد به طرف کوهی به رنگ لاجورد رسید. درآنجا شگفتی های عجیبی دید. سپس به طرف بیابان آمد و به شهری رسید. او درختی را دید که سخن می گوید. مردی دانا از شگفتی دو درخت سخنگو برای اسکندر شرح داد که یکی ماده و دیگری نر بود. او گفت: روزها درخت نر سخن می گوید و شب ها درخت ماده گویا می شود. نزدیک غروب آفتاب  اسکندر صدایی از بالای درخت شنید. گفت این صدا چیست؟ آن مرد گفت: صدای برگ این درخت است که خطاب به اسکندر می گوید: ای اسکندر چون پادشاهی تو به چهارده سال برسد،  عمرت به آخرخواهد رسید. اسکندر دلش به درد آمد و خون گریست. شب شد. برگی دیگر به صدا درآمد. اسکندر پرسید: این برگ چه می گوید؟ مرد پاسخ داد: برگ می گوید: تا کی اسکندر به فکرزیاده طلبی است و خود و دیگـران را آزار می دهـد؟ تا کی می خواهد پادشاهان دیگر را بکشد و خود فرمانروا باشد؟

لشگر کشی اسکندر به چین

اسکندرباردیگر در نقش سفیر به نزد فغفورچین رفت و نامه ای به او داد. فغفور نامه را گشود و آن را بدین شرح خواند: به نام خداوند جان آفرین. فرمان ما این است که چین  بدون جنگ ستسلیم گردد. زیرا جنگ به سود او نخواهد بود. به عاقبت فور و دارا و فریان تازی بنگر.

فغفورپس ازخواندن نامه  خشمگین شد. اما به ظاهر خندید و درجواب اسکندر نوشت: به نام دادارجهان گستر. ای اسکندر تو گفتی که برشاهان پیروز گشته ای دارا و فور و فریان را مغلوب کردی. همه ی پیروزی های خود را از مردی و سپاه بی شمار خویش مدان. اگر ازآهن باشی  بدون شک نابود خواهی شد. فریدون و جمشید و ضحاک کجا رفتند؟ من از تو ترسی ندارم. با جنگ کردن نیز مخالفم. خون ریختن درمرام ما نیست. ما خواهان صلح و صفاییم. بیش ازآنچه بخواهی به تو می بخشیم.

سخنان فغفور چون تیری بود که بر جگر اسکندر می نشست. پس ازآن بود که با خود عهد کرد که دیگر نهانی به جایی نرود. فغفور دستور داد تا هدایا را به نزد اسکندر آوردند. هدایا عبارت بودند از: پنجاه تاج آکنده از گوهر با تخت عاج و هزار شتر بار از سیم و زر و انواع دیبای چینی و خز و حریر و کافور و عود و مشگ و عبیر و هزارشتر از پوست سنجاب و قاقم و موی سمور و گستردنی ها از کیمال و بور و اسبان گرانمایه با ستام زرین و سیصد غلام زرین کمرو سیصد شتر سرخ موی.

اسکندر ازآنجا به سوی یمن لشگر کشید و پیروزمندانه به سوی بابل حرکت کرد. او به کوهی بلند رسید. از آن با لا رفت و درپشت آن کوه دریایی مشاهده کرد. در همین اثنا اسکندر و یارانش دیدند که مردی از میان دریا پدیدارشد. بدنش پراز موی و گوشهایش چون پیل آویزان بود. اسکندر به او گفت: تو دردریا چه می کنی؟ آن مرد گفت: من از آن سوی دریا می آیم. شهری که چون بهشت است. کاخ هایی که درایوانهایش جز استخوان وجود ندارد. بر ایوان هایش نقش افراسیاب و کیخسرو نگاشته شده است.

اسکندر و سپاهش به آن شهر وارد شدند. بزرگان آن شهر به خدمت اسکندر آمدند و گفتند: گنج کیخسرو نزد ماست. این گنج همانا
شایسته ی چون تو قیصـراست. اسکندر شادمان شد و همه ی آن گنج ها را به لشگرگاه خویش آورد. سپس آماده برای رفتن به سوی بابل شد.

مرگ اسکندر

اسکندر احساس کرد که مرگش نزدیک شده است. او تصمیم گرفت تمام بزرگان  از نژاد کیان را نابود سازد تا مبادا پس از مرگش  به روم حمله کنند. پس نامه ای به ارسطاطالیس ( ارسطو) حکیم نوشت و از او نظر خواست. ارسطو از این تصمیم اسکندر بسیار ناراحت شد و درجواب او نوشت: از این اندیشه ی سخت پلید درگذر. تن را به خدا بسپار و درویشان و نیازمندان را دستگیری نما و از خون ریختن دوری کن که روز قیامت برتو نفرین خواهد بود. تو بزرگان و آزادگان را از هرکشوری دعوت کن و از آنان در امور مملکت مشورت بخواه.

اسکندرچنین کرد و جشنی برپا نمود و بزرگان  هرکشور را فراخواند و عهد نامه ای نوشته شد که هیچ پادشاهی حق فزون طلبی ندارد. پادشاهی باید به صورت ملوک الطوایف باشد. سپس اسکندر نامه ای نیز به مادر خود ناهید چنین نوشت: ای مادر بهره ی ما از زندگانی دنیا همین بود. تو از مرگ من غمگین مشو. هرکس از مادرزاده شد  عاقبت مرگ به سراغش خواهد آمد. به بزرگان روم سفارش کرده ام جز به فرمان تو کاری نکنند. از ایرانیان درامان هستیم. مرا در مصر دفن نمایید. گفتار مرا منتشر نسازید. هرسال صد هزار دینار به مردم ببخشید. اگر روشنک پسرآورد  بدون شک او جانشین من خواهد بود و اگر دختر آورد  او را با کودک فیلقوس نامزد کن و داماد من چون پسرم خواهد بود. او نام مرا دوباره زنده خواهد کرد. مبادا تن خود را به رنج بیندازی که هیچ کس در دنیا جاوید نخواهد بود. روان من تو را نظاره خواهد نمود. شکیبا باش. از خدا بخواه تا به فریادم برسد.

اسکندرمرد. تابوت او بر روی دستان مردم بود. پارسی ها و ایرانیان اسکندررا متعلق به ایران می دانستند و می گفتند: او باید در ایــران دفن شود. اما رومی ها گفتند: زادگاه اسکندردرروم بوده است، پس آرامگاه اونیز باید درروم باشد. سرانجام او را در اسکندریه دفن نمودند.

اسکندرسی و شش پادشاه را کشت. اما عاقبت هیچ بهره ای از دنیا نبرد. او ده شهرستان بزرگ ایجاد کرد که پس ازاوهمه خراب شدند واز آنها جزنامی باقی نماند.

شکایت فردوسی ازروزگار

دراین قسمت ازشاهنامه  فردوسی از چرخ روزگار شکایت می کند و از این که نیروی جوانی اش از دست رفته گله دارد. فلک نیز درجوابش می گوید: چرا نیک و بد را به من نسبت می دهی؟ بندگان باید به فرمان خدا باشند و به او توکل کنند. پس از خداوند  به دین محمد بگروند و درود بر شاهنشاه ایران سلطان محمود بفرستند. او که بر ایران و زابلستان و قنوج و کابلستان فرمانروایی می کند.

آغاز پادشاهی اشکانیان

پس از اسکندر به مدت دویست سال پادشاه قدرتمندی نیامد و کشور ایران به صورت ملوک الطوایف اداره می شد. تا اینکه بهرام از سلسله ی اشکانیان به حکومت  دست یافت. او را اردوان بزرگ نامیدند. پهلوانی نیرومند به نام بابک در اسطخر از جانب اردوان ولایت داشت.

پس ازآن که دارا کشته شد و دودمانش به دست اسکندربرافتاد،  فرزندش ساسان به هندوستان گریخت و درآنجا مرد. او چهارفرزند داشت که همه را ساسان نام نهاده بود. کوچکترین آنها به نزد بابک رفت و سرشبان او شد. بابک شبی در خواب دید که سه مشعل فروزان ازآتشکده به دست آذرگشسب و خراد و مهر به پیش ساسان بردند. بابک ازخواب برخاست و تعبیرآن را از خوابگزاران پرسید. آنها گفتند: این ساسان روزی پادشاه خواهد شد.

بابک شاد شد و دستور داد تا ساسان شبان را به نزدش بیاورند. از او نژادش را پرسید. ساسان  ترسید و ازبابک امان خواست. بابک امان داد. ساسان گفت: من پسر ساسان و نبیره ی شاه اردشیر که همان بهمن فرزند اسفندیار است،  هستم. بابک او را درآغوش گرفت و بسیار احترام کرد  و دخترش را به ساسان داد. حاصل این پیوند فرزندی به نام اردشیر بابکان بود.

اردشیر روز به روز بزرگتر می شد. او در هنرهای مختلف سرآمد بود. آوازه ی او به اردوان رسید. اردوان از بابک خواست تا اردشیر را به نزدش بفرستد. اردشیر به نزد شاه آمد.

دریکی ازروزها که اردشیر به همراه شاه و شاهزاده به شکار رفته بودند، اردشیر که شکارگری بی نظیر بود،  گوری را شکار کرد. فرزند اردوان به پدرگفت که آن را من شکار کردم. اردشیر گفت: اگر راست می گویی گوری دیگر شکار کن. اردوان از سخن اردشیر به خشم آمد و از این که خود را برتر از فرزند شاه دانسته او را تنبیه کرده و به آخور اسبان فرستاد.

اردشیردرخدمت اسبان بود. دریکی ازروزها کنیزک شاه به نزدش آمد و عاشق اردشیر شد. آنها مدتی پنهانی با یکدیگر رابطه داشتند. سرانجام اردشیرو کنیزک شبانه از کاخ اردوان گریختند. اردوان به فرزندش بهمن نوشت که اردشیر چون تیر از کمان ما به دررفته و به سوی پارس گریخته است. درجستجوی او باش.

اردشیربا کنیزک به دریا رسیدند. طرفداران بابک درآنجا بودند. به گرد او جمع شدند. هواداران دارا نیز به اردشیر پیوستند. اردشیر به مردم گفت: شما می دانید که اسکندر چه بلایی برسر ایران آورد. او نیاکان ما را کشت. من از نژاد اسفندیار هستم و نسبت به اردوان به پادشاهی سزاوارترم. اگر با من باشید،  این تاج و تخت را از او باز
می گیرم  و کشور را از ملوک الطوایف نجات داده و حکومت واحد چون اجداد خویش را به وجود خواهم آورد. همه ی مردم فریاد برداشتند و گفتند: ما تا جان در بدن داریم از تو حمایت می کنیم و
می خواهیم تا ساسانیان حکومت را اداره کنند.

تباک  که مردی بیداردل و جهاندیده ای پیر بود با سپاه خویش به اردشیرپیوست. اردشیر دلگرم شد و در جنگی که بین سپاه بهمن و سپاه اردشیر روی داد،  بهمن تاب مقاومت نداشت و پای به گریز نهاد.

اردوان از شکست بهمن در مقابل اردشیر نگران شد و سپاه خویش را تجهیز کرد و به مقابله با اردشیر برخاست. اما سرانجام اردشیر او را شکست داد. اردوان کشته شد و دو فرزند کوچکتر او زندانی شدند و دو فرزند بزرگتر به هندوستان گریختند. چندی بعد  دختراردوان بنا به پیشنهاد اردشیر به ازدواج او درآمد .

اردشیر از ری به سوی پارس آمد و شهری بزرگ به نام خره اردشیر بنا کرد وجشن مهرگان و سده را که مدت ها فراموش شده بود دو باره برگزارنمود.

کردها که مردمی سرسخت بودند حاضر به اطاعت از اردشیر نبودند. درلشگر اردشیر کردان زیادی بودند که اردشیر ازتعدادشان آگاه نبود. سرانجام آنان بایکدیگر متحد شدند و لشگر اردشیر را شکست دادند. اما اردشیر لشگر شکست خورده را جمع و جورکرد و شبانه به کردها شبیخون زد و همه را قتل عام نمود. سپس  به سوی اسطخر بازگشت.

داستان هفتواد و سرگذشت کرم

شهری به نام کجاران نزدیک دریای پارس بود. در این شهر دختران به کار دوک ریسی مشغول بودند. یکی از دختران  پای درخت سیب نشسته بود. سیبی ازدرخت افتاد و کرمی از آن بیرون آمد. دخترک کرم را برداشت و در دوکدان خود قرار داد و گفت: من به یاری خداوند و کمک این کرم  امروز می خواهم پنبه های زیادی بـریسم. همه ی دختران به او خندیدند. اما با تعجب دیدند که درآن روز آن دخترک دو برابر دیگران پنبه رشته است. روز به روز کرم بزرگتر شد و در دوکدان  جای نگرفت. پس آن را درصندوقی نهادند.

این دختر فرزند هفتواد بود. هفتواد مردی بود که هفت پسر و تنها این دختر را داشت. آوازه ی کرم و دختر در شهر کجاران پیچیده بود. آنها به کنار کوه رفته و درحصاری زندگی  کردند. مردم دسته دسته برای دیدن کرم می رفتند و همه ی آنها اعتقاد داشتند که این کرم نظر کرده ومقدس است. پس با تقدیم هدایا به آن کرم نذر و نیاز خود را برآورده می ساختند.

کم کم هفتواد معروف و توانگرشد. فرزندانش قدرتمند و حاکم بر شهر شدند. کرم بازهم بزرگتر شد تا این که آن را درحوضی قراردادند. هرروز برایش غذاو علف مهیا می کردند. کرم به اندازه ی پیلی شده بود که دارای شاخ و یال بود. نام آن حصار را کرمان نهادند.

پدر خانواده ی هفتواد به عنوان سپهدار کرم و پسران، سپهبدان حصار و دارای تجهس یزات جنگی و ده هزار شمشیر زن بودند. آنان در مقابل اردشیر قدرتی بزرگ به حساب می آمدند. یک بار نیز به سپاه اردشیر حمله کرده و بسیاری از سپاه اردشیر را کشته بودند. زیرا آنان بر بالای کوه بودند و سپاه اردشیردردشت جای داشت.

سرانجام اردشیر با سیاستی که داشت به عنوان بازرگان با بارهای سیم و زر و دو صندوق سرب و دیگی رویین وارد دژ شد و در پاسخ پرستندگان کرم گفت: برای تقدیم این هدایا به کرم به اینجا آمده ایم  و می خواهیم غذای شیر و برنج را برای خورش کرم آماده کنیم. پرستندگان اجازه دادند. اردشیر و یارانش ابتدا جام های شراب را به پرستندگان دادند. درکنار پختن غذا  سرب ها را نیز داخل دیگ ها ریختند و بر روی آتش قراردادند و به همراه شیر و برنج  به خورد کرم دادند. کرم جان داد. سپس  اردشیر و یارانش تمامی پرستندگان را که مست از باده بودند از دم تیغ گذرانیدند. هفتواد و فرزندش شاهوی به دست اردشیر گرفتار شد که آنان را تیرباران نمودند.

پادشاهی اردشیر بابکان

چون اردشیر خیالش از دشمنان راحت شد،  برتخت نشست و دستورداد تا دختر اردوان را به نزدش بیاورند. اردشیر جامی اززهر درپیش او نهاد و گفت: دو را ه در پیش داری: یا جام زهر را بنوشی و یا این که بانوی بزرگ ایران باشی. دختراردوان ابتدا تمایل  به نوشیدن زهر نشان داد. اما به خاطر نجات برادرانش حاضر به ازدواج با شاه شد.

دریکی از روزها که شاه از شکار برگشته و خسته بود،  به کاخ آمد. دختراردوان قدحی ازشربت یاقوت زرد با آب سرد که به زهر آمیخته بود به دست شاه داد. شاه با لبخندی بر لب آن را گرفت. اما ناگهان قدح از دست شاه افتاد و شکست. رنگ از چهره ی دختر اردوان پرید. شاه به او مشکوک شد. دستور داد تا چهارمرغ خانگی دانه های شربت روی زمین را خوردند و جان دادند. شاه به موبد گفت: نظر شما در مورد کسی که چنین کاری انجام دهد چیست؟ آنان گفتند: سزایش مرگ است. شاه دستور داد تا اورا بکشند. وزیر او را از کاخ بیرون برد. دختر به وزیرگفت: من از شاه فرزندی درشکم دارم. اگر اجازه بدهید وضع حمل نمایم و سپس مرا بکشید. وزیر به نزد شاه آمد و ماجرا را گفت. شاه با خشم گفت: او را بکشید. وزیر بیرون آمد ودلش به حال دخترک سوخت. ازطرفی دیگر او می دانست که شاه بعدها پشیمان خواهد شد. وزیر به دخترک گفت: به خانه ی ما بیا. اما این موضوع را نباید کسی بداند که سرمان برباد خواهد رفت. وزیر دخترک را به خانه ی خود برد. اما برای رفع گمان و حرف مردم،  خود را اخته کرد و بیضه ی خود را برید. آنگاه آن را نمک سود نموده و درحقه ای نهاد و سر آن را مهر کرده و تاریخ آن روز را نوشت و به نزد شاه آمد و از او خواست که آن امانت را به خزانه بسپارند.

چند ماه گذشت و دختر اردوان درخانه ی وزیر  فرزندی پسر به دنیا آورد که نامش را شاپور نهادند. شاپور شاهانه تربیت یافت. هیچکس از این موضوع با خبر نبود. شاپوربه سن هفت سالگی رسید.

دریکی از روزها اردشیر درفکر فرو رفته  و ناراحت بود. وزیر علت را جویا شد. اردشیر گفت: من به سن پیری رسیده ام و فرزندی ندارم که جانشین من باشد. وزیر گفت: اگر به من زینهار دهی تو را از این رنج برهانم. پادشاه امان داد. وزیر ابتدا گفت تا آن حقه را آوردند. سپس ماجرا را برای شاه بیان کرد. اردشیر بسیـارخوشحال شد و وزیر را درآغوش کشید وگفت: رنج تو را بی گنج نخواهم گذاشت. سپس گفت من می خواهم بدون این که فرزندم را ببینم ، او را از روی جرأت و شهامت شاهانه بیازمایم. به همین منظور دستور داد تا صد کودک هم سن و سال فرزندش را لباس یکسان بپوشانند و به بازی چوگان بپردازند  تا از بین آنان  فرزندش را شناسایی کند. سپس گفت  کاری کنید که گوی را درپیش ما بیندازند. هرکس به نزد ما بیاید او فرزند من است. چنین کردند. گوی درپیش شاه افتاد. کودکان دویدند. اما چون هیبت شاه را دیدند جرأت نکردند پیش بروند. اما شاپور بدون هیچ ترسی به پیش رفت و گـوی را از نزد شاه ربود و     آن را به دیگر کودکان سپرد. شاه گفت: این فرزند من است. وزیر گفت: چنین است.

شاپور به سن جوانی رسید. در یکی از روزها به همراه پدر وخاصان به شکار رفتند. شاپور به دنبال شکار به نزدیک دهی رسید. برای رفع تشنگی به سوی خانه ی خان رفت. درآنجا چشمش به دختری زیبا روی افتاد که آب از چاه می کشید. شاپور گفت: اگـراجازه بدهید ما خود از این چـاه آب می کشیم و شمـا را بـه زحمـت نمی اندازیم. یکی از همراهان شاپور دلو را درچاه انداخت و پس از پرشدن دلو، نتوانست آن را به بالا بکشد. شاپور به پیش رفت و به زحمت توانست دلو را بیرون بکشد. او با خود فکرکرد که این دختر با این نیروی جسمانی به یقین از نژاد کیان است. شاپور از دخترک نژادش را پرسید. او خود را دختر خان معرفی کرد. اما شاپور گفت: راست بگو. دخترک امان خواست. شاپورامان داد. دخترک گفت: من دختر مهرک نوش زاد هستم. مهرک نوش زاد کسی بود که در جنگ اردشیر باهفتواد به کمک هفتواد درآمد و سرانجام به دست اردشیر کشته شد.

شاپور از دخترک خوشش آمد. خان او را به شاپورپیشکش نمود. آنان به آیین آتش پرستان ازدواج کردند. این امر به دور از چشم اردشیر و پنهانی انجام شد. حاصل این پیوند فرزندی به نام اورمزد بود. هیچ کس از فرزند شاپور خبرنداشت. اورمزد تا سن هفت سالگی درخانه  به آموختن فنون و ادب مشغول بود. دریکی از روزها که ازآموختن خسته شده بود  به میدان بازی کودکان رفت. درهمان موقع اردشیر از شکار برگشته بود  که گوی در پیش پای اردشیر افتاد. کودکان به پیش نرفتند. اورمزد چون باد به نزد شاه رسید و گوی را برداشت. شاه به او گفت: تو فرزند کیستی؟ اورمزد گفت: پدرم شاپور فرزند شماست و مادرم فرزند مهرک است.

اردشیر ازشاپور پرسید: جریان چیست؟ رنگ از چهره ی شاپورپرید. اما اردشیر خندید و به شاپورگفت: فرزند را از من پنهان مکن. نگران نباش تو پسر داری از هرکه می خواهد باشد. اصل این است که او فرزند شاه است.

اردشیر درسراسر ایران عدل و داد برپا نمود. دانایان و پیران نزد او احترام داشتند. او به آبادانی شهرها علاقمند بود. به امور کشاورزی اهمیت  می داد.  بر روم و چین و ترک و هند تسلط داشت و از آنان باج و خراج می گرفت. به مهتران مملکت سفارش می کرد که تنها خوشنودی خداوند برای ما کافی است. همواره از او کمک بخواهید.

اردشیر گفت: شما را به پنج چیز سفارش می کنم: اول: خدا پرست باشید. دوم: به دنبال کسب دانش بروید. سوم: سخن نیک بگویید. چهارم: از گناه بترسید. پنجم: ازعیب جویی دوری کنید.

به دنبال سخنان شاه ، خراد  که پیری دانا و سخنوری چیره دست بود به پادشاه گفت: تاج و تخت برتو مبارک باشد. همیشه شاد و خندان باشی. تو بودی که عدل را در جهان زنده کردی و راه را بر دشمنان مملکت بستی. دنیا چون تو به خود ندیده است.

سخن در بی وفایی روزگار

دراین قسمت فردوسی  ازچرخ روزگارشکایت می کند و می گوید: هرگز دل به این دنیای فانی مبند. اگر ازآهن باشی  چرخ روزگار تو را چون موم نرم می کند. قد سروتو روزی خم خواهد  شد. منزلگاه همه ی ما خـاک است. چه شـاه باشیم و چه گدا. خوشا به سعادت آنان که بذر نیکی بکارند.

مرگ اردشیر

اردشیر چون به سن هفتاد و هشت سالگی رسید و مرگش را نزدیک دید به فرزند پند های نیکو داد. سپس چشم از جهان فرو بست.

        فردوسی دراین قسمت نیز پس از ستایش خداوند و درود بر پیامبر اکرم (ص) شاه محمود را می ستاید و از او به عنوان کسی کــه شجــاع و با عدل و داد و خردمند و سخنور است،  یاد می کند.

پادشاهی شاپور

پس از اردشیر شاپور بر تخت پادشاهی ایران تکیه زد. هنگامی که خبردرگذشت اردشیر به دیگر کشورها رسید. آنان سربه شورش برداشتند.  شاپور همه را سرکوب نمود. اما رومیان به سرکردگی مردی به نام بزانوش در مقابل ایران صف آ رایی کردند. دو سپاه ایران و روم  با یکدیگر جنگیدند. رومیان شکست خوردند و بزانوش به اسارت ایرانیان درآمد. بزانوش درکارهای مهندسی مهارت داشت. شاپوراز او خواست تا بر روی رود پهن شوشتر پلی بسازد. او این پل را که هزارمتر بود درطول سه سال ساخت. شاپور او را آزاد کرد.

شاپور سی سال و دو ماه پادشاهی کرد و پس ازآن فرزندش اورمزد را نزد خود فراخواند و گفت: پندهایی را که پدرم اردشیر به من داده به تو یاد آور می شوم. پس از آن شاپور بدرود حیات گفت.

اورمزد به جای پدرنشست و عدل و داد پیشه کرد. او بیش از یک سال و دوماه پادشاهی نکرد و تاج و تخت را به فرزندش بهرام اورمزد سپرد.

پس از او بهرام بهرام به پادشاهی رسید. او نوزده سال فرمانروایی کرد و پس از او بهرام بهرامیان پادشاه شد. او چهـارماه پادشاه بود. پس از او شاهی به نرسی رسید. نرسی نه سال فرمانروایی کرد. پس از او فرزندش اورمزد به سلطنت رسید. او نیز نه سال بر تخت نشست. سرانجام پادشاهی به فرزندش شاپوراورمزد رسید که به نام شاپورذوالاکتاف معروف شد.

شاپورذوالاکتاف

شاپور اورمزد هنوز به دنیا نیامده بود که تاج شاهی را بربالین مادرش نهادند و پس از تولد او تاج را بر بالای گهواره ی او نصب کردند. شاپور تا هشت سالگی همه ی فنون دانش و رزم را آموخت.

درهمین زمان یکی از پهلوانان طایفه ی عینانیان به نام طایر عرب با سپاهی از رومی و پارسی به تاراج و چپاول پـرداخت و به ایوان شاه آمد و دختر نرسی را که عمه ی شاپور بود به اسارت گرفت. طایر از این دختر صاحب فرزندی دختر به نام مالکه شد که در زیبایی نظیر نداشت.

هنگامی که شاپور به سن بیست و شش سالگی رسید و پهلوانی نیرومند شد دستور داد تا به طایفه ی عینانیان حمله کنند. بسیاری از لشگریان طایر از پای درآمدند. طایر به یمن گریخت و به دژی پناه برد. سرانجام شاپور به کمک مالکه دختر طایر که دختر عمه ی خویش بود  توانست طایر را ازپای درآورد.

شاپور در بند رومیان

شاپور به لباس بازرگانان درآمد تا به روم برود و از نزدیک با اوضاع و احوال آن سرزمین و توانایی نظامی رومیان آشنا شود. او پنهانی با کاروانی  به همـراه پارچه  و گوهر و دینار به سوی روم حرکت کرد. اما درآنجا توسط مردی ایرانی شناسایی شد. او را دستگیرنموده  و در چرم خر نهادند و دوختند. سپس او را در زندانی تاریک جای دادند.

قیصرروم ازفرصت استفاده کرده و به ایران حمله کرد و بسیاری ازایرانیان را کشت و خرابیهای بسیار برجای گذاشت. سرانجام شاپور توسط کنیزکی که نزادش به ایرانیان می رسید نجات یافت. شاپور دستور داد تا از راه تیسفون به روم حمله نمایند. ایرانیان در یکی از شب ها به سپاه روم شبیخون زدند و بسیاری از رومیان را کشتند. قیصر روم به دست ایرانیان اسیر شد. او را به نزد شاپور بردند. شاپور به او گفت: ای دیوانه ی بد نژاد  چرا مراخوارو ذلیل ساختی و  درچرم خر جای دادی؟ من هم چون بازرگانان به دیار تو آمده بودم. آیا این است مهمان نوازی تو؟ قیصر به التماس افتاد و گفت: من بد کردم. تو بدی را با بدی جواب مده. مـرا ببخش. شاه به او گفت: باید تمام خرابی ها را جبران نمایی و به تعداد هریک ازکشتگان ایرانی
ده رومی کشته گردد. سپس دستور داد تا دو گوش قیصر را با خنجر به دو شاخه کرده و بینی اش را سوراخ نمودند و مهاری به آن بستند  و غل و زنجیر بر پایش نهـــادند و اورا به  زندان   انداختند .

رومیان بزانوش را به جای قیصر نشاندند. او به همراه صد نفر از بازرگانان روم به همراه باج و خراج به نزد شاپور آمدند. بزانوش تعهد کرد تمام خرابی ها را جبران نماید و سالی سه بار باج به مبلغ دویست هزاردینار به ایران بپردازد.

مانی نقاش

مردی به نام مانی به نزد شاپور آمد و ادعای پیامبری کرد. او نقاشی چیره دست بود و بیانی شیوا داشت. شاپور دستور داد تا او را بیازمایند  و دردرستی گفتارش بیندیشند. سپس شاه و موبدان از او پرسش هایی نمودند. مانی درپاسخ آنان عاجز ماند. شاه دستور داد تا او را کشتند و پوستش را از کاه پرنمودند  تا عبرت دیگران باشد.

چون عمر شاپور به هفتا د رسید  برادر کوچک خود را که اردشیرنام داشت ولیعهد خویش ساخت. زیرا فرزندش خردسال بود. اردشیر ده سال پادشاهی کرد. پس از آن تاج و تخت را به فرزند برادرش  شاپوربن شاپور سپرد.

شاپوردوم پنج سال و چهارماه پادشاهی کرد. او در یک روز که از شکاربرکشته بودند تا در خیمه قدری بیاساید،  ناگهان بادی سخت چوب خیمه را کند و بر سر شاه اصابت نمود که جان به جان آفرین تسلیم کرد.

پس از او فرزندش بهرام بر تخت نشست که چهارده سال پادشاهی نمود. او نیز تخت شاهی را به برادرش یزدگرد اول سپرد.

پادشاهی یزدگرد اول

یزدگرد مردی مغرور بود. او خیلی زود  خود را از مردم جدا کرد. بهرام گور فرزند اوست. هنگامی که بهرام زاده شد،  بزرگان کشور از آن می ترسیدند که اخلاق و رفتار پدر در او اثر بگذارد. به همین جهت بزرگان کشور از شاه خواستند تا فرزندش را به بهترین مربیان جهان بسپارد. سران کشورها اعلام آمادگی نمودند تا آموزش بهرام را برعهده گیرند. سرانجام تربیت بهرام به منذرپادشاه یمن سپـرده شد. منذر دستور داد تا فنون مختلف را به بهرام آموختند. بهرام خیلی زود با هوش سرشاری که داشت دانش های زمان را فراگرفت. او درسواری و تیراندازی مهارتی بی نظیر داشت.

بهرام جوانی برومند گردید. او به نزد پدربازگشت. اما شاه با او هم چون کودکان رفتار می کرد و از او می خواست تا هم چون نوکرانش دست برسینه درحضور شاه بایستد. دریکی از روزها  بهرام در بزمی در حضور شاه از ایستادن دربرابر پدر خسته شده  و خواب به چشمانش راه یافته بود. شاه متوجه شد و دستور داد تا او را به واسطه  بی ادبی زندانی کنند. بهرام پس از آزادی از زندان با قهر به نزد پادشاه یمن رفت.

پیش گویان پیش بینی کردند که مرگ یزدگرد در چشمه ی سو خواهد بود. شاه قسم یاد کرد که هرگز به سوی آن چشمه نخواهد رفت. اما سه ماه بعد بینی شاه شروع  به خونریزی کرد. پزشکان گفتند: درمان خونریزی بینی شاه ، رفتن به سوی چشمه ی سووآب تنی درآن است . شاه برخود لرزید. اما پزشکان گفتند تو باید بدانجا بروی و خداوند را نیایش کنی و با مردم مهربان باشی. شاید خداوند تقدیرت را عوض نماید. یزدگرد پذیرفت تا با همراهان به سوی چشمه ی سو برود. شاه قدری از آب آن چشمه را بر سر و روی خود ریخت و قدری از آن را نوشید و خداوند را یاد کرد. خون ریزی بینی او بند آمد. در همین زمان اسبی سپید با پاهای کوتاه از آب بیرون جست و بـه هرسو می جهید. کسی قادر به رام کردن اسب نبود. شاه به پیش رفت و دستی بر یال حیوان کشید. اسب رام شد. شاه  زین و لگام برآن نهاد. اما وقتی شاه خواست تا بند دم اسب را ببندد  اسب غرید و چنان جفتکی به شاه زد که او را نقش بر زمین نمود و شاه دردم  جان سپرد. اسب به سرعت به سوی چشمه بازگشت.

پس از درگذشت یزدگرد اول بزرگان ایران درپارس جمع شدند. آنان معتقد بودند که یزدگر جز کشتن و آزردن دیگران کاری نکرد. فرزندش بهرام نیز همان شیوه را درپیش خواهد گرفت. پس مردم شخصی را به نام خسرو به شاهی برگزیدند.

بهرام به نزد منذر رفت. منذر او را تشویق کرد تا برای بازپس گرفتن تاج وتخت ازپای ننشیند. سرانجام سران ایران و بزرگان در مجلسی با بهرام به گفتگو پرداختند .آنان گفتند: ما تو را نمی خواهیم. زیرا ازپدرت بد دیده ایم. بهرام گفت: حق با شماست. پدرم جنایاتی مرتکب شد. اما من از همان ابتدا با پدرم مخالف بودم و خوی و منش او در رگهای من نیست. کسی باید پادشاه ایران باشد که شجاع و دلیر باشد. من پیشنهاد می کنم تا تاج شاهی را در میان دو شیر درنده قراردهید. هرکس توانست تاج را از میان آن ها بردارد،  او شاه ایران باشد. آنان پذیرفتند.

خسرو چون شیران را دیـــد گفت: من همانند بهرام  جوان و زورمند نیستم. پادشاهی برازنده ی بهرام است. بهرام با گرز گران به سوی شیران رفت و آنها را به هلاکت رسانید. سپس بر تخت پادشاهی نشست و تاج برسر نهاد.

پادشاهی بهرام گور

چون بهرام به پادشاهی رسید  ابتدا تمام کسانی را که با او مخالف بودند بخشید و دستور داد تا کسـانی را که پدرش یزدگرد آنان را ازایـران رانده است  به کشـور باز گردند. بهرام درد بینوایان را احساس می کرد. زیرا خود به نزد مردم می رفت و از نزدیک مشکلات آنان را مشاهده می کرد و در رفع آن می کوشید.

ماجرای لنبک و مرد یهودی

یک روزبهرام  شنید که  دو مرد در یک شهر وجود دارند  که یکی با وجود نداشتن سرمایه خیلی بخشنده است و دیگری با وجود داشتن مال و ثروت  خسیس است. او قصد کرد که  آن دو را آزمایش کند. یکی از آن دو مرد لنبک نام داشت که مردی بخشنده و به حرفه ی آبکشی و فروش آب مشغول بود. شاه به نزدیکان خود گفت: اعلان کنید که هیچ کس از این مرد آبکش آب نخرد. چون شب شد، شاه به طورناشناس به درب خانه ی او رفت و گفت: یکی ازسواران سپاه هستم. امشب مرا مهمان می سازی؟ لنبک گفت به دیده منت دارم. او با وجود تنگدستی از شاه پذیرایی نمود.

روز بعد به سراغ مرد سرمایه دار یهودی که براهام نام داشت ومرد خسیسی بود ، رفت. در زد. نوکر براهام گفت: کیست؟ بهرام گفت: سواری از سپاه هستم. می خواهم امشب را مهمان شما باشم. براهام به نوکرش گفت: به او بگو جایی نداریم. بهرام اصرار کرد. براهام گفت: می توانی پشت درب خانه بخوابی. بهرام تا صبح به سختی گذرانید. سپس به ایوان شاهی برگشت و دستور داد تا آن دو مرد را به نزدش بیاورند. شاه اموال براهام را از او گرفت و به لنبک بخشید.

ممنوع شدن شراب

در یکی از روزها که بهرام جشنی ترتیب داده بود ، پهلوانی به نام گیروی با سبدی آراسته از میوه های گوناگون به نزد شاه آمد .  بهرام از او خوشش آمد و او را درنزد دیگرپهلوانان نشانید . گیروی جامی از شراب برداشت و به یاد شاه بزرگ نوشید. سپس گفت:  من
می خواهم برای سلامتی شاهنشاه ایران ، بهرام آنقدرشراب بنوشم تا گوی سبقت را از می پرستان بربایم . آنگاه هفت جام پی درپی نوشید و برافروخته از مجلس بیرون رفت.  او به سوی کوه تاخت و از اسب پیادهشد و زیر درختی به خواب رفت.  کلاغی سیاه ، چشمانش را ازحدقه درآورد.  این خبر به شاه رسید . شاه غمگین شد و دستور داد تا دیگر کسی شراب ننوشد .

بهرام و مردم داری

روزی دیگر بهرام به خانه ی مرد و زنی رفت .  زن به شوهرش گفت:  برخیز که مهمان داریم. گویا از سواران شاه باشد .  آنان از شاه پذیرایی کردند .  شاه از زن پرسید : آیا گله و شکایتی از شاه و سپاهش ندارید ؟  زن گفت :  بهرام شاهی عادل است . اما سواران او به مردم تهمت دزدی می زنند و زنان پاکدامن را به آلودگی متهم می سازند.  آنان برای گرفتن چند درهم ، برای مردم مزاحمت ایجاد می کنند .

زن به دوشیدن گاو مشغول شد .  اما هرچه کرد نتوانست قطره ای ازگاو، شیر بدوشد. به شوهرش گفت:  شاه به بیدادگری روی آورده که شیر درپستان گاو خشک شده است.  هرگاه شاه از عدالت دورشود،  شیر درپستان می ماند و نافه ی آهو از مشگ تهی می گردد و زنا
و پرده دری آشکار می شود . انسان های خردمند از مردم بی خرد
می گریزند. 

شاه سخنان آن زن را شنید. دردل از خدای دادگر خواست تا بیشتر به داد مردم برسد .  زن برای باردم خدای را یاد نمود و دست به پستان گاو مالید . شیر به درون کاسه سرازیرشد. زن گفت : داد ، جای بیداد را گرفت و اندیشه ی شاه نیکو گشت . 

صبح روز بعد شاه خود را معرفی کرد .  سپس آن روستا را به زن ومرد بخشید و به سوی بارگاه بازگشت و بی دادگران را تنبیه نمود و به دادگری وادارساخت . 

رفتن بهرام به هند

همه ی پادشاهان و نامداران جهان  بهرام را پادشاه روی زمین
می دانستند. مگر پادشاه هندوستان. بهرام تصمیم گرفت تا پنهانی و ناشناس به سوی هندوستان و دربار شنگل برود. شاه دستور داد تا نامه ای به شاه هند بنویسند. نامـه بدین شرح بود: به نام خدا. بهترین هدیه ی خداوند به انسان ها خرد است. شاهان پیشین و نیاکان تو پیش ما بنده بودند. دیدی که چگونه خاقان چین به ایران حمله کرد و عاقبت سزای خویش را دید. هم گنج دارم و هم نیرو. بدان که تاب مقاومت با مرا نداری. فرستاده ای سخنگو به نزدت فرستادم. یا باج می دهی و یا جنگ را می پذیری.

بهرام خود به عنوان فرستاده با نامه به سوی هند رهسپارشد. او به نزد شنگل رسید  و گفت: من فرستاده ی شاه ایران هستم. سپس نامه را به شنگل داد و گفت: این نامه از شاهنشاه ایران بهرام است که مادر گیتی چون او نزاده و همه ی بزرگان باج دار او هستند و شیران،  شکاراویند. او که چون شمشیر دردست گیرد،  بیابانی را به دریای خون تبدیل می کند.

شنگل نامه را گرفت و گفت: ای استاد سخن آرام باش و تند مرو. شاه تو بزرگی می نماید. عاقلان از هندوستان باج نمی گیرند. شاهان جهان، چون لک لک و من چون عقابم.

بهرام گفت: مردان بزرگ و خردمند تندی و درشتی نمی کنند. در جنگاوری یک تن از ما با صد سوار هندی برابری می کند. شنگل گفت: مردی و مردانگی را برتو ثابت می کنم. سپس بزمی آراسته و خوان گسترده شد.

پس ازآن دو تن از پهلوانان به کشتی پرداختند. بهرام ازشاه خواست تا با هردوی آنان کشتی بگیرد. شنگل اجازه داد و بهرام چون شیری که بر گوران دسـت می یابد یکی از آنان را به هوا بلند کرد و برزمین کوبید. شنگل در شگفت ماند.

فردای آن روز بهرام درتیراندازی و بازی چوگان نیز سرآمد همه بود. شنگل به وزیر خود گفت: این مرد با این نیرو به کار ما می آید. او
می تواند سالار لشگر ما باشد. هرگونه که صلاح می دانی او را راضی کن تا درنزد ما بماند.

بهرام خود را به نام برزو معرفی کرده بود. وزیر به او گفت: ای برزوی دلاور شاه به تو افتخار داده  تا سالار لشگر ما باشی. رنگ از رخسار بهرام پرید. سپس گفت: اگر من بازنگردم  شاه ایران خاک هندوستان را زیرو رو می کند.

شنگل پیش خود گفت:  حال که نمی توانیم او را راضی به ماندن درچین کنیم ، بهتر است او را به شکارگرگ درنده بفرستیم . اگر حیوان راکشت که کاری سودمند برای ما انجام داده و اگر کشته شد ، از شرش خلاص خواهیم شد .

شنگل او را نزد خود فراخواند و به او گفت: ای برزو  خداوند تو را ازایران زمین برای نجات ما فرستاده است. ما از گـرگی درنـده که شیـر در مقابل او تاب نمی آورد دررنج هستیم. اگر بتوانی آن را از پای درآوری نزد من بهترین جایگاه را خواهی داشت. بهرام گفت: جای گرگ را به من نشان دهید. سپس برای کشتن گرگ درنده به آن محل رفت و با رشادت  گرگ را از پای درآورد. شنگل نمی خواست چنین پهلوانی زورمند را از دست بدهد و ازطرفی بهرام مایل به ماندن درآنجا نبود. شنگل به یاران خود گفت: او را به جنگ اژدهایی که سالهاست بلای جان مردم ماست می فرستیم. به طوریقین او کشته خواهد شد.

بهرام این ماموریت را نیز با پیروزی پشت سر نهاد. او با قدرت بی نظیر خود اژدها را کشت. شنگل به مشاورین خود گفت: این پهلوان نیرومند نباید به ایران برگردد. او سپاه مرا خوار می داند. بهتر است که او را از میان برداریم. اما مشاورش به او گفت: نه این کار درست نیست. کشتن فرستاده ی شاهان ازبی دانشی است. از طرفی شاه ایران ساکت نخواهد نشست و لشگر به هند خواهد کشید. شنگل خاموش شد.

شنگل به این فکر افتاد که برزو را داماد خویش سازد. به اوپیشنهاد کرد که اگر بپذیرد،  او را به جانشینی خود برخواهد گزید. بهرام احساس کرد که اگر نپذیرد، جانش درخطر خواهد بود. پس قبول کرد. بهرام  با سپینود ازدواج کرد.

سپینود عاشقانه بهرام را دوست داشت. دریکی از روزها بهرام به سپینود گفت: می خواهم رازی را با تو درمیان بگذارم. اما باید قول بدهی که رازنگه دار باشی. سپینود قول داد. بهرام گفت: ما باید به ایران برویم. زیرا کار و بارمن درآنجا بهتر است. سپینود پذیرفت  و با بهرام به طرف دریا حرکت کردند.

یکی از سواران شنگل به او خبر داد که داما د  و دخترت به سوی ایران گریختند. شنگل به سرعت به سوی دریا شتافت. بهرام و زنش را دید که در زورق نشسته اند. به دخترش گفت: چرا گول این جوان را خوردی. برو که ازتو پیوند بریدم. تو گمان کردی که او شاه ایران است. او فرستاده ای بیش نیست. بهـرام گفت: من شاه ایرانم. نگران نباش درحق تو نیکی خواهم کرد. کشور تو از پرداخت باج و خراج معاف خواهد بود. دخترت نیز سرور بانوان ایران است. شنگل مات و متحیر مانده بود. سپس از اسب پیاده شد و شاه را درآغوش کشید و از رفتارش پوزش خواست.

مرگ بهرام

بهرام پس از شصت و سه سال فرمانروایی درگذشت و پادشاهی را به فرزندش یزدگرد دوم  سپرد. یزدگرد دو فرزند به نام های پیروز و هرمزد داشت. او پس از هیجده سال،  پادشاهی را به فرزند کوچک خود هرمزد سپرد. زیرا او را شایسته تر می دید. چون هرمزد برتخت نشست، برادرش پیروز خشمگین شد و به کمک فغانی که شاه هیتال  بود،  برادرش را برکنار کرد و خود برتخت شاهی تکیه زد. اما برادرش هرمزد ( قباد ) با او مدارا کرد.

لشگرکشی پیــروز به  توران

پیروز سپاه راآماده کرد تا به توران (چین )  حمله کند. در این جنگ هرمزد پیشرو سپاه بود و قباد فرزند شاه در پشت سر پدر آماده ی نبرد با تورانیان شدند. شاه فرزند دیگرش به نام پلاش را که کوچک تر بود به یکی از مشاوران خود به نام سوفزای سپرد. سوفزای پهلوانی نیرومند و با خرد بود.

پیروز به مرز ایران و توران و رود جیحون رسید. درآن محل
مناره ای درزمان بهرام گور و با هم فکری خاقان چین ساخته بودند. برروی آن مناره نوشته شده بود: هیچ یک از دو کشور حق تجاوز از رود جیحون را ندارند. این مرز برای دو کشورمحترم خواهد بود.

پیروز گفت: من این مناره را برمی دارم تا قدرت شاه ایران را بدانند. درآن زمان فرزند خاقان به نام خوشنواز برچین فرمان می راند. به او خبر رسید که لشگر پیروز از جیحون گذشته و عهدنامه ی بهرامشاه را زیرپا نهاده است.

خوشنوازنامه ای به پیروز نوشت و او را پیمان شکن نامید. دو کشورآماده ی جنگ شدند. خوشنواز عهدنامه ی بهرام را بر سر نیزه کرد و به پیروز پیام داد که این عهدنامه چون خورشیدی تابان است. به منشوربهرام ، آن پادشاه عادل باید احترام گذارد. تو خدا را فراموش کرده و راه بیداد پیش گرفته ای. همه بر من آفرین و برتو نفرین خواهند فرستاد. خدا با من است و تو هرگز بر من چیره نخواهی شد.

اما پیروز هم چنان برطبل جنگ می کوبید. خوشنواز وقتی دید پیروز خواستار جنگ است  چاره ای جزجنگیدن نداشت. پس دستور داد تا درمسیر ورود ایرانیان خندقی به عمق بیست متر ایجاد کردند  و سر آن را پوشانیدند. لشگر پیروز به پیش راند و صدای بوق و کوس از دو جانب لشگر ایران و چین به گوش می رسید. تیرباران شروع شد.
خون ها بود که چون آب درجوی ها روان بود. خوشنواز به نزدیک خندق پوشیده رسید. سپس عقب نشینی کرد. سپاه ایران به جلو رفت که ناگهان به داخل خندق افتادند. پیروز و برادرش هرمزد کشته شدند و تنها قباد فرزند شاه به دست خوشنواز اسیر شد.

پلاش به جای پدرنشست. پهلوان سوفزای پس از اطلاع از کشته شدن شاه بسیار غمگین شد. او به خوشنوازنوشت: ای بی خرد چگونه شاه ایران را با نامردی کشتی؟ چرا مردانه با او روبرو نشدی؟ پدر و نیای تو درپیش بهرام بنده بودند. اینک آماده باش تا سر از بدنت جدا سازم.

نامه ی سوفزای به خوشنواز رسید. او درجواب نوشت: آن کس که خداپرست است هرگز عهدنامه ی شاهان را نادیده نمی گیرد. من به او بسیار پند دادم. اما سودمند واقع نشد. ادامه ی جنگ به جز بدبختی و ریختن خون بی گناهان نیست. پیروز خود باعث خون خود شد. ما حاضریم تا اسیران شما را آزاد کرده وغنایم جنگی را نیز پس بدهیم  و  عهد نامه ی بهرام را به کار بندیم.

سوفزای پس از مشورت با سپاهیان خود  پیشنهاد خوشنواز را پذیرفت. همه ی اسیران از جمله قباد برادر شاه آزاد شدند. سوفزای به پلاش گفت: تو باید پادشاهی را به برادرت قباد بسپاری. زیرا او از تو داناتر و به امور مملکت آگاه تر است. پلاش پذیرفت و پادشاهی را به برادرش سپرد.

سوفزای در سراسر سرزمین پارس مورد احترام مردم بود و با قدرتی که داشت باج و خراج ازکشورها می گرفت. قباد از شاهی،  فقط تاج آن را داشت و فرمان او چندان خریدار نداشت. بزرگان پارس بنده و پرستنده ی سوفزای بودند.

قباد به سوفزای بدگمان شد و پیش خود گفت: او با سپاه خویش می تواند مرا مغلوب سازد. پس با مشاورخود گفتگو نمود. مشاورگفت: شما باید از رقیب و دشمن سرسخت او کمک بگیرید. واوکسی نیست جز شاپور رازی ، معروف به مهرک نژاد است.

قباد ، شاپوررازی را به نزد خود فراخواند و به او گفت: من از این تاج جزنام ندارم. همه ی کارها به دست سوفزای است. شاپورگفت: نگران نباشید. نامه ای گله آمیز به او بنویسید و اختیار در بند کردن او را به من بدهید. قباد چنان کرد.

سوفزای خبرآمدن شاپور را شنید. با سپاهی گران به مقابله برخاست. شاپور نامه را به او نشان داد و گفت: شاه دستور داده تا تو را در بند کنم. سوفزای نامه را خواند و بسیار ناراحت شد. سپس گفت: همه ی رنج ها را به خاطر شاه تحمل کردم. سپاه به توران بردم و قباد را از بند نجات دادم. اکنون سزای من بند و زندان است. من فرمانبردار شاه هستم. اکنون مرا دربند کنید. شاپور دست او را بست و به نزد قباد برد. او را به زندان افکندند. یک هفته گذشت. وزیر گفت: تاوقتی سوفزای زنده باشد،  مردم به او توجه دارند. باید او را از میان برداری. شاه دستور داد تا سوفزای را به قتل رساندند.

پس از کشته شدن سوفزای،  آشوب در تمام نقاط ایران برپا شد و
همه ی مردم قباد را سزاوار نفرین و لعن می دانستند. سپاهیان و مردم به کاخ شاه ریخته و قباد را دستگیر و زندانی کردند. سپس برادرش جاماسب را برتخت شاهی نشاندند. مردم قباد را به زرمهر فرزند سوفزای سپردند تا درباره ی او تصمیم بگیرد. زرمهر جوانی خردمند و بی آزار بود. او به قباد بی احترامی نکرد. قباد از او خواست تا بند از پای او بردارد. زرمهر او را آزاد کرد. قباد با زرمهر و پنج تن دیگر به سوی اهواز گریخته و درخانه ی دهقانی ساکن شدند. دهقان دختری زیباروی داشت. قباد او را ازدهقان خواستگاری کرد. دهقان پذیرفت. قباد انگشتری قیمتی به دخترک داد و گفت: نزد تو باشد تا باردیگر به اینجا بیایم. سپس با همراهان به سوی چین رفت و از خوشنواز کمک خواست.  شاه چین ،  چهل هزارشمشیرزن در اختیارش قرارداد  به شرط این که وقتی قباد به پادشاهی برگشت،  سرزمین چغانی از آن او باشد. شاه پذیرفت .

تولد انوشیروان  (کسری)

قباد به خانه دهقان برگشت. همه به او مژده دادند که همسرت فرزندی زیبا به دنیا آورده است. قباد شاد شد. نام کودک را کسری (انوشیروان)  نهادند. قباد تاج کیانی بر سر گذاشت و لشگر به سوی تیسفون کشید. ایرانیان در مقابل لشگریان روم و چین تاب مقاومت نیاوردند و تسلیم شدند.

قباد و مزدک

مردی به نام مزدک که فردی دانشمند و سخنگو بود به دربارقباد راه یافت. قباد او را مشاور و نگهبان گنج خویش قرارداد. چندی گذشت و خشکسالی فرا رسید. مردم دررنج و سختی افتادند. به دربارشاه آمدند و درخواست آب و نان کردند. مزدک به آنان گفت: صبرکنید تا راه حلی بیابم. سپس به نزد شاه آمد و گفت: اگر شخصی را مارگزیده باشد و شخصی دیگر پادزهردراختیارداشته باشد و به او ندهد ، حکم او چیست؟ شاه گفت: باید او را بکشند. مزدک به نزد مردم آمد و گفت: بروید و انبارهای گندم ثروتمندان را غارت کنید. مردم چنین کردند. شاه علت را پرسید. مزدک گفت: گندم در انبارها بود و مردم از گرسنگی جان می دادند. این مانند همان زهر و پادزهر است. مال و ثروت و زن و خانه و اشیا ء  خانه  بخشیدنی است. همه باید در شرایط مساوی باشند. قباد از سخنان مزدک خوشش آمد.

انوشیروان که جوانی برومند شده بود حاضر به پیروی از دین مزدک نبود. قباد از فرزندش پرسید: این دین مزدک چه اشکال و ایرادی دارد؟ کسری گفت: من به شما ثابت خواهم کرد که او در اشتباه است. مدتی بعد انوشیروان به همراه وزیر و موبدان در ایوان شاه حاضر شدند و از مزدک پرسش هایی نمودند. آنان مزدک را محکوم کردند. شاه ، مزدک را به کسری سپرد تا هرکارکه لازم است انجام شود. کسری دستور داد تا همه ی پیروان مزدک را کشتند و در یکی از باغ های کاخ سرنگون درزمین به صورت درخت کاشتند. آنگاه به مزدک گفت: بیا و ببین تخمی که کاشتی اکنون درختی برومند شده است. مزدک وقتی اجساد پیروان خویش را دید از هوش رفت. کسری دستور داد تا او را به دارآویختند.

پادشاهی انوشیروان

انوشیروان درآبادانی کشور و بر پا کردن عدل و داد  بسیار کوشید. به طوری که درهمه جای ایران آرامش برقراربود ومیش وگرگ ازیک آبشخورآب می خوردند. او شدیدترین مجازات را در مورد کسانی که از فرمانش سرپیچی می کردنـد به کـار می برد.

قیصر روم حاضر به باج دادن به کسری نبود. سرانجام جنگ بین ایران و روم درگرفت. ایرانیان چون شیر به رومیان حمله می کردند و رومیان چون  روباه پای به گریزمی نهادند. قیصر تسلیم شد و همه ساله به کشور ایران باج می داد.

انوشیروان فرزندی به نام نوش زاد داشت که از زنی مسیحی بود. نوش زاد وقتی بزرگ شد به دین مادر گروید. کارآگاهان به دروغ به  نوش زاد خبردادند که شاه  درگذشته است. نوش زاد شاد شد و با همراهان خود به سوی زندان پدر رفت و همه ی  زندانیان را آزاد کرد و سپاهی به گرد خویش جمع نمود. ترسایان به جمع او پیوستند و مادرش نیز گنج و سلاح خزانه را در اختیارش قرارداد.

        نوش زاد نامه ای به قیصر نوشت و گفت: ای قیصر تو هم کیش من و سزاوار به پادشاهی ایران هستی. پدرم مرد و بخت ما بیدار شد. انوشیروان از ماجرا باخبر شد و دستور داد تا در برابر او بایستند. سپاهیان شاه ، در مقابل سپاهیان نوش زاد صف کشیدند و جنگ درگیرشد. سرانجام نوش زاد کشته شد.

تعبیرخواب شاه

چگونگی آمدن بوذرجمهر به دربار انوشیروان

دریکی ازشب ها انوشیروان درخواب دید که در پیش تخت او درختی زیبا وبلند وجود دارد و رامشگران با چنگ و رود درحال نواختن هستند و ساقیان شراب به گردش درآورده اند. در این میان گرازی تیزدندان دربرابرشاه نشسته و از او جام شـراب  می خواهد. انوشیروان از خواب بیدار شد و از خواب گزاران تعبیرآن را پرسید. هیچ یک ازآنان نتوانستند خواب را تعبیر نمایند. شاه گفت: بروید درجهان بگردید وکسی را که بتواند خواب ما را تعبیر نماید،  پیدا کنید. یکی از موبدان که نامش آزاد سرو بود به مرو رفت و موبدی را دید که به کودکان کتاب ژندواست را می آموزد. او شاگردی با هوش به نام بوذرجمهر (بزرگمهر) داشت. آزاد سرو تعبیر خواب شاه را از معلم پرسید. او گفت: من نمی دانم. بوذرجمهر گفت: تعبیر آن را من
می دانم. معلم به او گفت: بگو ببینم. بوذرجمهر گفت: من تعبیرخواب شاه را درحضورشاه خواهم گفت.

آزاد سرو بوذرجمهر را به نزد شاه برد. شاه ازآن کودک پرسید: تعبیر خواب ما چیست؟ بوذرجمهرگفت: درشبستان شما مردی است که لباس زنان پوشیده است. درباریان گشتند و از میان کنیزکان  کنیزکی بود که دختر شاه عاج و بسیار زیبا روی بود. درکنار او غلامی رایافتنـد که چون کنیزکان دیگر لباس پوشیده بود. کنیزک گفت: این غلام  برادر من است که از مادر یکی هستیم. او مونس من است و تا به حال گزندی به هیچ کس نرسانده است. شاه دستور داد تا هردو را کشتند  تا عبرت دیگران باشد.

بوذرجمهر درنزد شاه جایگاهی رفیع یافت. به طوری که ازمیان هفتاد سخنگوی و دانشمند که درحضور شاه بودند،  او برتر بود. انوشیروان هرازچند گاهی جلساتی به عنوان بحث و مناظره تشکیل می داد و دانشمندان و موبدان را دعوت می کرد. او هفت بـزم تشکیـل داد و در همه ی این بزم ها بحث و مناظره در می گرفت. سرانجام حرف آخر و کامل را بوذرجمهـر ادا می کرد و همه بر هوش و ذکاوت او آفرین می گفتند.

داستان مهبود

انوشیروان وزیری به نام مهبود داشت که مردی نیکنام بود. او دو فرزند داشت که مانند پدر پاک بودند. شاه به جز از دست مهبود و پسرانش غذا نمی خورد وبه آنان اعتماد کامل داشت. هرروز دو فرزند او کاسه های غذا را از خانه ی خود برروی سینی گذاشته و با
پوشش به نـزد شـاه می بردند. درباریان نسبت بـه مهبـود حسادت
می ورزیدند. از همه بیشتر حاجب درگاه شاه بود که زوران نام داشت. او سعی داشت تا مهبود و خانواده اش را از نظر شاه بیندازد.

دریکی از روزها مردی یهودی که از زوران درخواست سود وام می کرد کارشان به نزاع کشید. مرد یهودی گفت: من با افسون و جادو تو را نزد شاه خوار خواهم کرد. زوران با او مهربان شد. سپس به او گفت: من رازی را با تو در میان  می گذارم و از تو می خواهم که آن راز را با خود نگه داری و به من کمک کنی. سپس گفت: مهبود و پسرانش دردستگاه شاه همه کاره اند. اگر بتوانی با جادو و افسون او را ازچشم شاه بیندازی،  نزد من عزیز خواهی بود.

مرد یهودی گفت: هرگاه غذایی که برای شاه می برند،  شیر بود مرا خبرکن. من از دورشیر را نگاه می کنم. آن شیر به زهرآلوده می شود. زوران خوشحال شد. او منتظرفرصت بود تا  اینکه دریکی از روزها، فرزندان مهبود غذایی را که مادرشان پخته بود،  به همراه خورش و شیر و گلاب به نزد شاه می بردند. زوران به پیش رفت و ازآن ها پرسید: غذای شما عجب رنگ و بویی دارد. اگر ممکن است پرده را کنار بزنید تا من این غذای لذیذ شما را ببینم. آن دو جوان با صداقت تمام پوشش از روی طعام برداشتند. زوران نگاه کرد. سپس آن مرد یهودی نیز به غذاها نظرانداخت.

زوران به سرعت به سوی شاه رفت و به او گفت: ای شاه دادگر مبادا به این غذا دست بزنید که آشپز آن را به زهر آلوده است. شاه ، جوانان را خواست و آنان راوادار کرد تا آن غذا را بخورند. چون خوردند ، جان دادند. انوشیروان خشمگین شد و دستور داد تا مهبود و دودمانش را کشتند. زوران و یهودی دردستگاه شاه ارج یافتند.

مدتی گذشت تا این که شاه قصد شکار نمود. از میان اسبان یکی را که داغ مهبود بر بدنش بود،  توجه شاه راجلب کرد. آه سردی ازجگر برکشید و دلش برمهبود سوخت. او با خـود گفت  که چگونه شد که آن مرد با آن مقام و جاه،  دیو او را گمراه کرد.

شاه و همراهان در حالی که به سوی شکارگاه می رفتند،  با درباریان ازهر در سخن راندند. تا این که سخن از افسون و جادو به میان آمد. شاه گفت: من به جادو اعتقاد ندارم. زوران گفت: قربان درباره ی جادو هرچه بگویند  حقیقت دارد. من مرد جادوگری را می شناسم که
می تواند با نگاه خویش،  شیر خوردنی را به زهر تبدیل کند.

شاه با شنیدن این سخن به یاد گذشته و آن شیر مسموم افتاد که مهبود و فرزندانش را به باد فنا داد. از طرفی می دانست که زوران با مهبود رابطه ی خوبی نداشتند. شاه منتظر فرصت بود تا از زوران اعتراف بگیرد.

انوشیروان در راه بازگشت ازشکار، زوران را به نزد خود فراخواند و از او پرسید   آیا ممکن است  شیر و شهدی که فرزندان مهبود برای من می آوردند به چنین سرنوشتی مبتلا شده باشد؟ زوران با رنگ پریده و لرزان جواب شاه را داد. شاه دانست که کار، به دست او انجام شده است. پس به او گفت: با شجاعت تما م راست بگو. این کار تو بوده است؟ زوران اعتراف کرد. شاه آن مرد یهودی را نیز حاضر کرد. سپس دو دار برای آنان مهیا ساختند وآنان را به سزای عملشان رساندند.                                            

آمدن شطرنج  به ایران

انوشیروان با جمعی از بزرگان و موبدان درکاخ نشسته بودند که فرستاده ای از جانب (رای ) شاه هند آمد و پس از ادای احترام ، تخته ی شطرنج و مهره های آن را به همراه نامه پیش شاه ایران نهاد.  رای درآن نامه به نوشیروان نوشته بود:  اگربازی با شطرنج را بتوانید انجام دهید ، هرگونه باج و خراج سالانه را می پردازیم و اگر نتوانید ، ما هیچ گونه باجی نخواهیم داد .  شاه نگاهی به تخته ی شطرنج و مهره هایش انداخت و به فرستاده گفت : این بازی به چه منظور ساخته شده است ؟ فرستاده گفت :  راه و رسم کارزارو آرایش میدان جنگ را دراین بازی مشاهده می کنید.  شاه ، یک هفته مهلت خواست. هیچ یک از بزرگان نتوانستند طریقه ی بازی را کشف کنند.  بوذرجمهر یک شب مهلت خواست تاآن را حل کند.

صبح روز بعد همه درشگفتی دیدند که بوذرجمهر راه و رسم بازی با شطرنج را به خوبی انجام داد.   فرستاده ی هند از هوش و فراست وزیر درشگفت شد و گفت : این مرد نابغه است . انوشیروان دستور داد تا جامی پراز گوهرو دینار و اسبی با زین زرین به بوذرجمهربخشیدند.

بوذرجمهردراندیشه بود که چیزی همانند شطرنج بسازد.  سرانجام موفق به ساختن تخته ی نرد شد.  دربازی نرد دو مهره ازعاج دردوطرف صفحه ی تخته ی نرد قراردارد. همانند دو شاه درمقابل یکدیگر و تخته ، صحنه ی کارزار و دولشگر به هشت قسمت تقسیم می شوند و این مهره ها به گردش درمی آیند.  هرکدام زودتر به
تخته ی مقابل برسند، پیروز میدان هستند.

شاه، پس ازدیدن تخته نرد برهوش وزیر خردمند خویش آفرین گفت و نامه ای بدین شرح به رای پادشاه هند نوشت :   ما شرط شطرنج را به جای آوردیم . حال نوبت شماست که بازی با نرد را حل کنید.  اگرنتوانید ، باید ده هزارشتر دینار و زرو گوهر به ما بپردازید.

بوذرجمهر به همراه نامه به هند رفت .  رای و بزرگان قادر به حل آن نشدند وبوذرجمهر راه حل آن را به آنان آموخت .  کاروان بزرگ از مال و گنج و زر از هند به ایران روان شد . انوشیروان بوذرجمهر را درآغوش کشید و از داشتن وزیری با تدبیر برخود می بالید .  

چگونگی به وجود آمدن شطرنج

پادشاهی به نام جمهور درهند بود .  او مردی دانشمند و صاحب گنج و لشگرفراوان بود. جمهور، زنی خردمند و باهوش داشت.  از آنان فرزندی بوجودآمد که نام او را (گو) نهادند. جمهور درگذشت و برادرش که (مای) نام داشت ، برتخت شاهی نشست.  او زن برادررابه عقد خویش درآورد. از آنان فرزندی به نام (طلخند ) زاده شد.

گو از طلخند پنج سال بزرگتربود .  مای نیز درگذشت و تا بزرگ شدن فرزندان ، مادرشان حکومت رادردست گرفت .  دو فرزند را به دو موبد دانا سپردند تا علوم مختلف را بیاموزند و شایستگی پادشاهی داشته باشند.

آن دو برادر روز به روز بزرگتر می شدند. آنان از مادرمی خواستند تا ببیند کدام یک از آن ها شایسته ی پادشاهی است.  مادر به هریک جداگانه وعده می داد که او شایسته تراست .

برادران ، جوانانی برومند گشتند و هریک نیمی از مملکت و تاج و تخت را در اختیار گرفتند. هرکدام ازآنان طرفدارانی داشتند.  گو به طلخند گفت : من بزرگترم و پادشاهی برازنده ی من است .  طلخند گفت :  بزرگی به سن و سال نیست.  من نسبت به تو به پادشاهی شایسته ترم.

سرانجام کارشان به جنگ و صف آرایی کشید.  ازدو طرف بسیاری کشته شدند. گو که قدرت بیشتری داشت ، نمی خواست برادرش طلخند به دست او کشته شود. به برادرپیغام داد : اگر دست از جنگ برداری از کشور هند تا مرز چین را دراختیارتو می گذارم و گنج و سپاه نیز ازآن تو باشد.  طلخند درجواب گفت:  من تو را برادرخود نمی دانم و هرگز حاضر به اطاعت از تو نیستم . 

گو به ناچار به جنگ ادامه داد. اما از یاران خود خواست تا به برادرش آسیبی نرسانند وگفت: شما در جنگ تندی نکنید و دفاع را پیشه ی خود سازید.  سپاه گو به پیش رفتند و سپاه طلخند روبه شکست بودند .  یاران طلخند ازگرد او پراکنده شدند و به سوی گو رفتند.  طلخند با یاران اندک خود هم چنان مبارزه می کرد.  میدان مبارزه به طرف دریا کشیده شد. گوبه اوگفت : ای برادر بیا و تسلیم شو. طلخند نپذیرفت .  باد به سوی طلخند می وزید . او خود را تنها در روی ماسه های ساحل و در مقابل گرمی خورشید و بدون آذوقه دید.  هیچ راه گریزی نداشت.  پس سر برروی زین پیل نهاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.

گو از مرگ برادر سخت غمگین شد.  مادرش گو را سرزنش نمود و گفت : چرا برادرت را کشتی ؟  گو به مادر گفت :  همه دیدند که طلخند بدون این که ازما آسیبی ببیند ،  برروی پیل جان داد.  مادر گفت:  برای من شرح بده که چگونه طلخند برروی پیل جان داده است تا دلم آرام بگیرد . 

  گوبا وزیر ومشاوران خود به این نتیجه رسیدند که صحنه ی جنگ را برای مادر بازسازی کنند.  پس تختی بزرگ و صد خانه ساختند.  دو لشگر را در دو طرف تخت با مهره هایی ازساج و عاج قراردادند.  دو شاه دردو طرف و وزیران درطرف راست .  شاه و پیل و اسب و رخ در اطراف و پیادگان در صف جلو کارزارقرار گرفتند.  گو حرکات مهره ها را برای مادرشرح داد. مادر به بازی نگاه کرد و برای فرزندش طلخند،  اشگ ریخت تا آرام شد.  از آن به بعد هرگاه مادر دلش برای طلخند تنگ می شد،  مهره های شطرنج او را آرام می کرد.

***

انوشیروان در سن هفتاد و چهارسالگی تصمیم گرفت تا ولیعهد خویش را برگزیند. او شش فرزند داشت که از همه بزرگتر هرمزد بود. پادشاه از بوذرجمهرخواست تا هرمزد را ازنظر گفتار و خرد  بیازمایند. آنگاه او را به جانشینی برگزیند. چنین کردند و هرمزد به پرسش های بوذرجمهر جوابها ی درست داد. سپس انوشیروان پند و اندرز فراوان به هرمزد داد و او را به ولیعهدی برگزید.

خواب دیدن انوشیروان و تعبیرآن به پیدایش پیامبراسلام

درشبی از شبها انوشیروان درخواب دید که در میان تاریکی شب، آفتابی نمودار گشت و نردبانی را مشاهده نمود که چهل پله داشت. این نردبان از خاک حجاز برمی خاست. همه جا را نورفراگرفته بود. نور نزدیک و نزدیک تر می شد. به طوری که به جز ایوان کسری، همه جا روشن بود.

انوشیروان ازخواب بیدار شد و خواب را برای بوذرجمهر تعریف کرد. وزیر گفت: تعبیرخواب شما این است که  تا چهل سال دیگر،  پیامبری از تازیان خواهد آمد که جز راستی در کارش نخواهد بود. دین زرتشت را نابود می کند. از معجزات او دو نیمه کردن ماه با انگشتان دست خواهد بود. ادیان پیشینیان چون یهود و مسیحی سست می گردد. او بر منبری سه پله می نشیند و مردم را پند و اندرز می دهد. همه جا خراب و نابود می شود به جز طاق کسری. نبیره ی تو با وجود پیل و کوس جنگی و سپاه عظیم از حجازیان بدون سلاح شکست  خواهد خورد و ازتخت شاهی به زیرافتاده و کشته خواهد شد. رسم جشن سده و آتشکده از میان می رود. آتش پرستی و آفتاب پرستی نابود خواهد شد.

کسری پس از شنیدن این سخنان رنگ از رخسارش پرید. تا این که شبی دیگر درخواب  آوازی هولناک شنید که یکی می گوید: ایوان مداین شکست. شاه ازخواب بیدارشد و به بوذرجمهرگفت: راز این که گفتند: طاق کسری شکست،  چیست؟ وزیر گفت: این صدا به منزله ی این است که ایوان تو آوازداد: آن پیامبر متولد شد. اکنون نیز سواری خواهد آمد که بگوید: آتشکده ی پارس خاموش شد. لحظه ای گذشت و آن سوار آمد و گزارش خاموش شدن آتشکده ی بلخ را داد. چندی نگذشت که انوشیــروان درگذشت و یک ماه بعد از او بوذرجمهر نیز به دیار باقی شتافت.

پادشاهی هرمزد

هرمزد برتخت پادشاهی تکیه زد. او به سه تن از وزیران خردمند پدرش بدبین شد و آن ها را کشت. یکی ازآنان  ایزدگشسب و دیگری برزمهر و سومی ماه آذر بود. او با کشتن افراد خردمند و آگاه و
بی گناه، اطراف خود را خلوت نمود و دیگر راهنما و مشاوری برایش باقی نماند.

دشمنان از هرسو به ایران چشم دوختند. ساوه شاه از چین و قیصر از روم و سپاهی نیز از راه خزر تا اردبیل به پیش تاختند. هرمزد به فکر چاره بود. اما وزیران باتدبیر را خود از بین برده بود. او سخت پشیمان بود. به ناچارازایرانیان کمک خواست. شخصی به هرمزد گفت: از پیرمردی به نام مهران ستاد شنیدم که او می گفت :  پیشینیان  آینده را این گونه پیش بینی کرده اند: شاه ترکان با سپاهی بزرگ قصد تصرف ایران و یمن را خواهد داشت. شاه ایران نگران  می شود. اما یکی از زیردستان او که سواری چابک و سرافرازاست و قدی بلند و استخوانی دارد با موهای مشگی و بینی بزرگ و سیه چرده که لقبش چوبینه است، می تواند ترکان را شکست دهد.

هرمزد گفت: هرچه زودتر او را بیابید. میرآخورشاه گفت: من او را می شناسم. او سواری سرافراز در بردع اردبیل است. شاه دستورداد تا او را به نزدش بیاورند. چوبینه به نزد شاه آمد و خود را بهرام چوبینه معرفی کرد. شاه فرماندهی لشگر را به او سپرد.

بهرام چوبینه دوازده هزارنفر مرد جنگی برگزید. او تعدادی از لشگرش را از بین چهل سالگان انتخاب کرد. شاه علت را پرسید. بهرام گفت: آنان با تجربه اند و برای حفظ زن و فرزند و ناموس دلیرانه تر می جنگند. جوان زود فریب می خورد و صبر و شکیبایی او کم است.

بهرام مردی را به نام یلان سینه که پهلوانی دلاور بود در قلب لشگر جای داد و به پهلوانی دیگر که نامش ایزدگشسب بود گفت: دردو جهت راست و چپ درحرکت باش. او قادر بود از روی اسب دم شیر را بگیرد.

بهرام با عزمی راسخ از راه تیسفون حرکت کرد. شاه به وزیرش گفت: بهرام مرد میدان است. وزیرگفت: آری، اما ازعاقبت کار می ترسم. او پس از پیروزی دلیر خواهد شد و ادعای شاهی خواهد نمود.

دبیربزرگ شاه به نزد بهرام آمد و گفت: تعداد لشگر دشمن بسیار زیاد است و ما در مقابل آنان هم چون گاو پیشانی سپید هستیم. بهرام با خشم برسرش فریاد زد: ای بدبخت تو را با شمردن لشگر چه کار؟ تو به کار کاغذ و دوات مشغول باش.

بهرام پس از آماده شدن سپاه  دست به سوی آسمان دراز کرد و از خداوند خواست تا پیروزی را نصیب او بگرداند. در میان سپاه دشمن جادوگرانی وجود داشتند که در هوا آتش می پراکندند. جادوگری به نام بشیر بود که قدی بلند و هیکلی رشید داشت. به یک دست ماری بزرگ و دردست دیگرش اژدهای خطرناک بود. آنان با این کارها در دل ایرانیان ترس ایجا د می کردند. بهرام به لشگریانش گفت: این ها همه جادوست و کارساز نیست. آنان شما را می ترسانند. چشمان خود را ببندید و با خشم به جلو بروید. ایرانیان به یکباره خروش برداشتند و از پس و پیش سپاه سـاوه شاه حمله ورشدند و همانند گرگ به گله های بره یورش بردند.

لشگر دشمن عقب نشینی کرد. بهرام تیری به سوی ساوه شاه رها کـرد که بر سینه ی او نشست و از پشت او خارج شد. سپس دستورداد تا سر ساوه شاه را به همراه نامه ای به نزد شاه ایران بفرستند.

هرمزد خوشحال شد و نامه ای دیگر به بهرام نوشت. دراین نامه ضمن تشکر از بهرام خواست تا فرزند ساوه شاه را که پرموده نام دارد، سرکوب نماید. پرموده دژی به نام آوازه داشت که بسیار امن بود.

بهرام خود را آماده برای نبرد با سپاه پرموده نمود. او شباه با سپاه خویش بر پرموده شبیخون زد و پرموده را شکست داد. اما پرموده هم چنان در دژ مستحکم خود مستقر بود. بهرام به او پیغام داد که: ای شاه ترکان و چین  چرا هم چون زنان در دژ مخفی شده ای؟ از دژ بیرون بیا  تو در امـان هستی. من از شاه برای تو امان نامه می گیرم. پرموده گفت: من می ترسم که مرا بکشی. ابتدا امان نامه از شاه برایم بگیر تا بیرون بیایم.

بهرام از شاه برای پرموده تقاضای امان نامه کرد. شاه امان نامه فرستاد. بهرام آن را به پرموده نشان داد. پرموده از دژ بیرون آمد و خروارهاگنج و دینار دژ را به بهرام سپرد.

پرموده سوار بر اسب شد و بدون توجه به بهرام به پیش تاخت تا به نزد هرمزد برود. این کار بر بهرام گران آمد. او را پیاده کرد و با خشم به او گفت: آیین توران و چین این است که چون ابلهان بدون خواهش از من به پیش برانی؟ پرموده گفت: من شاه بودم و اکنون خوارشدم. از شاه زینهارگرفتم و به نزد او می روم. تخت وگنج و دینار را به شما سپردم. دیگر از من چه می خواهید؟ بهرام خشمگین شد و تازیانه ای برسر او زد و دستورداد تا دست و پایش را ببندند و درطویله ی اسبان جای دهند. خراد برزین که مشاور بزرگ شاه بود، به دبیر بزرگ گفت: بهرام به اندازه ی پشه ای عقل ندارد. این کاراو، برایش گران تمام خواهد شد. سپس خراد به بهرام گفت: این کار تو اشتباه بود. او شاهزاده است و اکنون به نزد شاه ایران می رود. بهرام از کار خود پشیمان شده بود. او به نزد پرموده آمد و اسبی نیکو و شمشیری هندی به او هدیه داد و از او عذرخواهی کرد و گفت: اگر از من گله ای داری آن را با شاه در میان نگذار. پرموده گفت: من از کسانی نیستم که از کسی به دیگری سخن بگویم. اما اگر شاه ایران از این  موضوع آگاه نشود،  زیبنده ی بزرگی نخواهد بود. پس ازآن گفت: من ازتو کینه ای ندارم. گذشته را فراموش کن. بهرام به او گفت: ازگله ی تو به شاه به من زیانی نخواهد رسید. تو به نزد شاه هرچه می خواهی بگو. خاقان گفت: شاهان همه ی امور را زیر نظر دارند. بهرام چون سیر و سرکه برخود می جوشید و دم برنمی آورد. خراد به او گفت: آرام و خونسرد باش. تو نباید با شاهان چنین رفتاری داشته باشی. بهرام گفت: این بدهنر درفکر انتقام پدر است.

بهرام به سوی لشگرگاه برگشت و دستور داد تا گنج های دژ را شمارش  و در دفتری ثبت نمایند. شمارش گنج ها آغاز شد. کاغذ ها سیاه شد. اما شمارش به پایان نرسید. گنج ها از زمان افراسیاب و ارجاسب باقی مانده بود. بهرام ازآن گنج ها،  دو گوشوار و دو کفش گوهرنشان و دو برد یمانی زربافت که وزن هریک هفت من بود، در نامه ذکرنکرد و به گوشه ای نهاد.

چون پرموده به نزد شاه ایران رسید،  شاه او را به نزد خود نشانید و نوازش کرد. خاقان آن هدایا و گنج ها را به شاه تقدیم نمود. شاه به ایزد گشسب گفت: رفتار بهرام با خاقان چگونه بود؟ ایزدگشسب همه ی ماجرا را به شاه بازگو نمود. شاه نسبت به بهرام بدگمان شد. اندکی بعد پیکی از جانب دبیر بزرگ همراه نامه به سوی شاه آمد و گزارش داد که بخشی از گنج ها را بهرام در نامه ذکر نکرده است. شاه خشمگین شد و گفت: رنج بهرام بر باد رفت.

شاه نامه ای به بهرام نوشت و او را از این دو کار زشت نکوهش نمود و نوشت: ای دیو ناسازگار به خود مغرور شده ای؟ راه و رسم پهلوانی این چنین نیست. شاه نامه را با دوکدانی سیاه با دوک و پنبه به همراه پیراهنی لاجوردی و شلواری قرمز با چارقدی زردرنگ به نزد بهرام  فرستاد.

بهرام ، چون نامه و خلعت شاه را دید گفت : این پاداش من بود. فکر نمی کرد م بداندیشان بتوانند در شاه اثر بگذارند. سپس لباس را پوشید و به لشگریان خود گفت: ببینید  این خلعتی است که شاه برایم فرستاده است. این است پاداش جنگ وپیکارمن. شما دیدید که شاه تاب مقاومت در برابر ساوه شاه را نداشت. من توانستم با سپاه اندک او را شکست دهم. سپاهیان حق را به بهرام دادند و شاه را ناسپاس خواندند.

بهرام دستور داد تا فرشی از دیبای چین گستردند. او بر روی کرسی زرین قرار گرفت و تاج شاهی بر سر نهاد. خراد و دبیر بزرگ از این کار بهرام درشگفت شدند و گفتند: بهرام داعیه شاهی در سر
می پروراند. پس آن دو از نزد بهرام گریختند.

چندی گذشت. فرستاده ای از بهرام به نزد هرمزد آمد و سبدی از خنجر برهنه و ایستاده در مقابل شاه نهاد. شاه درآنها نگریست. سپس دستور داد تا آن تیغ ها را بشکنند و برای بهرام بفرستند. بهرام در
تیغ ها ی شکستـه نگریست و به سپاه خود گفت: بنگرید که شاه با شکستن خنجرها می گوید که این لشگر بی بهاست و همه باید نابود شوند. لشگر همگی فریاد زدند: ما این شاه را نمی خواهیم. هرمزد یک بار دوک و جامه ی زنان به سپهبد سپاه هدیه می دهد و باردیگر خنجرها را می شکنـد. این ها برای ما از صد دشنام بدتر است.

بهرام از این فرصت استفاده کرد و گفت: بدانید که خراد برزین همه چیز را برای شاه بازگو کرده است. پس امروز با یکدیگر پیمان ببندیم  و گرنه چون دستورآید همگی کشته خواهیم شد. مقصود بهرام این بود که اگر نامه ای از جانب شاه رسید، کسی به آن توجه نکند. چنین نیز شد. نامه ی شاه به آنان رسید. اما ایرانیان به آن گردن ننهادند.

بهرام خواهری به نام کردویه داشت. او بهرام را از جنگیدن با شاه برحذرداشت و گفت: تو پهلوانی. باید درخدمت شاه باشی. اما بهرام تصمیم خود را گرفته بود. او نامه ای به پرموده خاقان چین نوشت و از این که او را آزرده بود عذرخواهی کرد. سپس نوشت: ما چون دو برادریم.

خاقان از او تشکر کرد و برایش گنج و درم فرستاد. وقتی بهرام خیالش از جانب خاقان راحت شد،  سپاه را تجهیز کرد و از مرو به ری آمد. درآنجا دستور داد تا سکه به نام پرویز فرزند هرمزد بزنند و بازرگانی دانا را مامورنمود تا آن سکه ها را به همراه دیبای رومی به تیسفون ببرند تا شاه آن سکه ها را ببیند.

بهرام نامه ای نیز به شاه ایران نوشت و گفت: تو لایق پادشاهی نیستی. فرزندت خسرو پرویز شایسته ی پادشاهی است. هدف بهرام از نوشتن این نامه آن بود که شاه را تحریک نماید تا فرزندش را به هلاکت برساند. زیرا بهرام از هرمزد نمی ترسید. بلکه ترس او از پرویز بود.

نامه به دست شاه رسید. رنگش به زردی گرایید و هنگامی که سکه ها را که به نام پرویز زده شده بود،  دید به فرزندش بد گمان شد و دستور داد تا پرویز را که در زندان بود،  نابود سازند. اما پرویز آگاه شد و شبانه ازتیسفون به سوی آذربایجــان گریخــت .

چند دستگی در سپاه ایران رخ داد. عده ای به بهرام پیوسته بودند. عده ای به سوی پرویز رفته و عده ای دیگر به شاه وفادار بودند. شاه، آرام و خواب نداشت. چندی بارگاه را به روی مردم بست. کم کم صدای اعتراض مردم برخاست. سپاه اندک او پراکنده شدند. زندانیان شوریدند. آنان به رهبری بندوی و گستهم که هردو برادرزن هرمزد بودند،  درب زندان را شکسته و بر علیه شاه شورش کردند و به کاخ ریختند و گفتند: نفرین بر شاهی که دست به خون فرزندش می آلاید. سپس تاج شاهی را از سر هرمزد برداشتند و دو چشم او را کورکردند. ایوان شاهی را غارت نموده و آن را آتش زدند.

خسرو به نزد پدرآمد و در مقابل او تعظیم نمود و اشک از دیدگان جاری کرد. سپس او را بوسید و دلداری داد و گفت: ای یادگار انوشیروان تو می دانی که اگر پشتیبان من بودی  هرگز کسی
نمی توانست به تو آسیبی برساند. اکنون من درخد مت تو هستم.

بهرام از کورشدن هرمزد باخبر شد. او خود را آماده ی جنگ با خسرو پرویز می نمود. بهرام و خسروپرویز دربرابر یکدیگرصف آرایی کردند.

خسرو در جنگ از بهرام شکست خورد و بسیاری از لشگریانش کشته و مجروح شدند. او به نزد پدرش رفت و گفت: این بهرام که به سپهبدی برگزیدی اکنون بلای جان ما شده است. پدرش گفت: تو باید از رومیان کمک بخواهی. خسرو به سوی روم حرکت کرد.

بهرام پهلوانان و سپاهیان خود را فراخواند و درحضورآنان برتخت تکیه زد و خود را شاه ایران نامید. سپس به آنان گفت: از شاهان ایران کسی بدتر از ضحاک نبود که پدرش را کشت. خسرو پرویز نیز پدرراکشت و به روم گریخت. اکنو ن  من از نژاد کیان آمده ام تا رسم عدالت بگسترانم.

خسروپرویز ازقیصر روم کمک خواست. قیصر ابتدا نپذیرفت. اما فیلسوفان به او گفتند: از زمانی که اسکندراز دنیا رفته است،  ما از دست ایرانیان آسایش نداریم. جنگ و غارت و خون ریختن بی گناهان کار آنان است. این خسرو که به شما پناه آورده است،  زمانی که قدرت بگیرد،  سر به ماه می ساید و از تو باج می خواهد. بهتر است سکوت و بی طرفی اختیارکنی.

قیصر گفت: اگر ما به او کمک نکنیم،  خاقان چین به کمک او خواهد آمد و پس از آن ما همانند زمان هرمزد ازآنان آزار خواهیم دید. بهتر است پیش قدم شویم. پس نامه ای به خسرو نوشت و درآن ذکرنمود: ما به شما کمک می کنیم به شرط آنکه تا خسرو، شاه ایران است، از ما باج نخواهد.خسرو پرویز پذیرفت. قیصر، دخترش مریم را نیز به عقد خسروپرویز درآورد.

قیصر روم یکصد هزار سوار رومی با سلاح و اسبان جنگی و درم و دینار به نزد خسرو پرویز فرستاد. رومیان به سرکردگی کوت در برابر بهرام جنگیدند. اما بهرام دلاورانه پیش رفت. او توانست  کوت را نابود سازد. بسیاری از رومیان به دست یاران بهرام کشته و مجروح شدند. خسرو امیدش را از رومیان برید و گفت: اگر بدین ترتیب پیش رود  دیگر اثری از لشگر روم باقی نخواهد ماند. بهتراست از سربازان رومی استفاده نکنید.

صبح روز بعد بهرام به همراه یارانش چون گرگ به سوی خسرو حمله ورشدند. همه ی یاران خسرو کشته شدند و خسرو تنها ماند. بهرام به دنبال او بود. خسرو به سوی کوه تاخت و از اسب پیاده شده و به داخل غاری پناه برد. سنگی از بالای کوه غلطید و درب غار بسته شد. بهرام آواز داد: ای فریبکار درآنجا بمان تا مرگت فرارسد.

خسرو دست به سوی آسمان دراز کرد و از خداوند کمک خواست. در همین اثنا صدایی از کوه شنیده شد. پس از آن سروشی با اسب و لباس سبز به نزد خسرو آمد. او دست شاه را گرفت و به جایی امن برد. خسرو نامش را پرسید. او گفت: من سروش آسمانی هستم و به تو مژده می دهم که تو پادشاه ایران زمین هستی. نباید جز به راه پارسایان بروی. خسرو قسم یاد کرد که جز راه مردان خدا را نرود.

مریم روی خود را می خراشید و از این که همسرش گرفتارشده  گریان بود که ناگاه دید خسرو از بالای کوه نمودارشد. یاران خسرو با دیدن او و امداد خداوندی  نیرویی تازه گرفتند. باردیگر بهرام و خسرو رو در روی یکدیگر قرارگرفتند. بهرام تیری به سوی خسرو رها کرد که برکمربند خسرو نشست. اما در او اثر نکرد. خسرو دست بر نیزه برد و بر کمربند بهرام زد. نیزه بر دو نیم شد. شاه بلافاصله دست بر شمشیر برد و چنان بر مغفر بهرام نواخت که صدای آفرین از هرکس شنیده شد. بهرام پس از دریافت این ضربه ی هولناک عقب نشینی کرد و به سرعت دورشد.

رفتن بهرام چوبینه به چین

بهرام چوبینه به نزد خاقان چین رفت و خاقان او را احترام کرد و در کنارخود نشانید. بهرام از خاقان  خواست  به او کمک کند تا از شر خسرو خلاص شود. خاقان به او قول همکاری داد.

بهرام دراین مدت چند روز که درنزد خاقان بود،  می دید که مردی قوی هیکل به نام مقاتوره هر بامداد به نزد خاقان می آید و هزار دینار از او می گیرد و می رود. بهرام به خاقان گفت: این مرد کیست؟ خاقان گفت: او پهلوان ماست. من قدرت پادشاهی خود را به او مدیون هستم. باید او را راضی نگه دارم وگرنه سپاه را برعلیه من می شوراند. بهرام گفت: اگراجازه دهید شرش را از سر شما کم می کنم. خاقان گفت: اگر بتوانی چنین کاری کنی  در نزد من عزیز خواهی بود.

روزدیگر مقاتوره آمد. بهرام به او گفت: دیگر نبینم که از خاقان دیناربخواهی  تو گنج خاقان را بر باد می دهی. درست است که تو پهلوانی و سیصد سوار چون شیر جنگی داری. مقاتوره با خشم به بهرام نگاه کرد و تیری از ترکش خود درآورد و به او نشان داد و گفت: فردا در این بارگاه با هم خواهیم جنگید. بهرام نیز تیری پولادین از ترکش خارج ساخت و بـه او داد و گفت: این تیـر را داشته باش کـه به کار تو خواهد آمد.

روز بعد دو پهلوان دربرابر یکدیگر ایستادند. خاقان و بزرگان مملکت شاهد زورآزمایی آن دو بودند. بهرام به مقاتوره گفت: اول تو شروع کن. مقاتوره تیری به سوی بهرام رها کرد. تیر بر کمربند آهنین بهرام فرود آمد. اما به او آسیبی نرسانید. سپس بهرام تیری به سوی او پرتاب کرد. تیر بر شکم مقاتوره اصابت نمود و او هم چنان که بر روی زین نشسته بود، جان داد.

بهرام در نزد خاقان مقامی والا یافت. او پهلوان بزرگ و سالار لشگرچین شد. خاقان دخترش را به عقد او درآورد. خبر به خسرو پرویز رسید که بهرام سالار لشگر چین و داماد خاقان شده است. خسرو خشمگین شد و  به  خاقان نوشت: بهرام بنده ای ناسپاس است. او را در بند کرده و به نزد ما بفرست. خاقان درجواب نوشت: اینجا کشور من است و هرگونه صلاح بدانم انجام  خواهم داد. من با او پیمان بسته ام و هرگزپیمان شکنی نخواهم کرد.

بهرام از نامه ی خسرو با خبر شد و به خاقان گفت: سپاهی دلاور برگزین تا ایران و روم را تسخیر نمایم و تو پادشاه سه کشور باشی. من نه خسـرو را زنـده می گذارم و نه کیانیان را. خاقان دستور داد تا سپاه  به سرکردگی بهرام آماده ی حمله به ایران باشند.

خبرآمدن سپاهی بزرگ از جانب چین به خسرو رسید. خسرو به خراد برزین گفت: این گرگ خونخوار باردیگر ازخاقان یاری خواسته و سپاه  به ایران کشیـده است. تو فردی دانا و سخنوری توانا هستی. با سیاستی که داری به چین برو و با زبان چون شمشیرت خاقان را رام کن.

خراد به چین رفت. ابتدا با سخن های فریبنده با خاقان سخن گفت. اما در خاقان اثری نکرد. پس به فکر چاره افتاد. او توانست از طریق مداوای دختر شاه به اندرونی راه یابد و خاتون دربار خاقان رابفریبد و مهر شاه را در اختیار بگیرد.

خراد نامه ای ساختگی نوشت و مهر خاقان را در پای آن زد و به دست شخصی به نام قلون که کینه ی بهرام را داشت، داد تا بتواند خود را به بهرام برساند. قلون با نامه ساختگی خاقان و کاردی درآستین به سوی جایگاه بهرام رفت و نامه را به نگهبان بهرام نشان داد. سپس به نزد بهرام رفت و با کارد او را از پای درآورد. بهرام در دامان خواهرش کردویه  جان داد. چندی بعد خسرو پرویز کردویه را به عقد خویش درآورد.

هنرنمایی کردویه خواهر بهرام چوبینه

خسرو پرویز دستور داد تا شهر ری را که بهرام درآن حکومت داشت،  ویران کنند و حاکمی بد سرشت درآنجا بگمارند. درباریان شخصی بی خرد و بدکرداریافتند و او را حاکم ری گردانیدند. او دستور داد ناودان ها را بکنند و گربه ها را بکشند. پلیدی و بیماری همه جا را فراگرفت و باران خانه های بی ناودان را خراب کرد.  بزرگان ری از این بیدادگری به ستوه آمده و به نزد کردویه رفتند و از او خواستند تا شاه نظر لطفی به آنان نماید.

دریکی از روزهای بهار که شاه و بزرگان برای تفریح به باغی رفته بودند، کردویه نقشه ای کشید تا شر این حاکم پلید ری را کوتاه کند. او گربه ای زیبا را با هفت قلم آرایش نموده و سواربراسبی با ستام زرین و گوهرنگار به باغ فرستاد. گربه با دوگوشوار زرین و ناخن های رنگین چون کودکی به تاخت و تاز در باغ درآمد. شاه از دیدن این منظره به خنده افتاد. سپس به کردویه گفت: خیلی جالب بود. حال چه آرزویی داری تا برآورم. کردویه گفت: این حاکم بدسرشت در ری  گربه ها را فراری داده و ناودان ها را کنده است. ری را به من ببخش و دل مردمش را شاد کن. شاه دستور داد تا فرد پارسایی بر ری حکومت کند و ری را به کردویه بخشید.

خسرو  و  شیرین

هنگامی که هرمزد پادشاه ایران بود،  خسرو جوان عاشق و شیفته ی دختری به نام شیرین بود. خسرو به هیچ یک از خوبرویان دربار توجهی نداشت و فقط به شیرین عشق می ورزید .  تا این که پس از مرگ پدرش به پادشاهی رسید. او مدتی از شیرین جدا شد. زیرا درگیر جنگ با بهرام چوبینه بود.

دریکی از روزها شاه به قصد شکار از شهر بیرون رفت. شیرین در مسیر شاه قرار گرفت. نگاه خسرو بر شیرین افتاد. شیرین اشگ از مژگان فروریخت و در برابر شاه تعظیم کرد. سپس گفت: کجا رفت آن عهد و پیمان و سوگند. خسرو دستور داد تا او را به شبستان خویش بیاورند.

درباریان نسبت به شیرین بدبین بودند. آنان به شاه گفتند: از شهریار بزرگ به دور است که زنی بد نام را به شبستان خویش درآورند. شاه پاسخی نداد. روز دیگر همه نشسته بودند که مردی با طشتی پر از خون گرم وارد شد و طشت را درمقابل همه چرخانید. همگان از بوی بد آن روی گردانیدند. شاه دستور داد تا آن طشت را از خون خالی کرده و خوب با آب و خاک بشویند. سپس درآن طشت شراب و گلاب و مشگ بریزند. چنین کردند. بوی خوش آن پراکنده گشت. شاه روی به آنان کرد و گفت: شیرین پیش از این چون آن طشت خون گرم بود. بدنامی او از من بود. اکنون به شبستان ما آمده و پاک شده است.

خسرو پرویز فرزندی به نام شیرویه داشت. مادر او مریم دختر قیصر روم و در نزد شاه بسیار عزیز بود. پس از این که شیرین به دربار خسرو پرویز راه یافت،  نسبت به مریم  حسادت می ورزید. او نمی توانست این وضع را تحمل کند. روزی پنهانی و با زیرکی تمام  به او زهر نوشانید و او را از پای درآورد. هیچ کس متوجه ی عمل او نشد. همگان گمان کردند که مریم به مرگ طبیعی مرده است.

رامشگران خسرو پرویز

درمجلس بزم خسروپرویز مطربی به نام سرکش بود که با رود نوایی خـوش می نواخت. چندسال بعد نوازنده ای دیگر به نام باربد پای به عرصه ی وجود نهاد. او نوایی خوش تر از سرکش داشت. سرکش نسبت به او حسادت می ورزیـد و به درباریان سپرده بود تا مبادا پای او به دربار خسرو راه یابد.

دریکی از روزها که شاه بزمی  درباغ تشکیل داده بود،  باربد قبل از مراسم با لباس سبز و بربط دردست در لابلای شاخه های سرو پنهان شد و هنگامی که شاه جام را از دست ساقی گرفت،  باربد نوایی خوش نواخت. شاه گفت: این صدای خوش از کجاست؟ درباریان جستجو کردند و کسی را ندیدند. شاه جام دوم راگرفت. باربد نوایی دیگر نواخت. بازهم به جستجو ادامه دادند و کسی را نیافتند. شاه جام سوم را گرفت. باربد نغمه ای دیگر سرداد که نوازندگان به آن سبز در سبز
می گویند. شاه پس از شنیدن این نوا گفت: صدای زیبای ساز نوازنده مرا سخت شیفته  ساخته است. او را بیابید تا به پایش گوهر نثار کنیم. باربد از درخت به زیر آمد و خود را معرفی کرد. شاه علت پنهان شدنش را جویا شد. باربد ماجرا را گفت. شاه سرکش راسرزنش کرد و باربد را بزرگ رامشگران قرارداد  و سیم و زر نثارش کرد.

ساختن شهر مداین

خسرو پرویز برای بنا کردن ایوان مداین ( طاق کسری )  سه هزار بنای ماهر را از ایران و کشورهای مختلف گرد آورد و از بین آنان دویست استاد انتخاب کرد. ازبین این دویست نفر سی نفربرگزید وازبین سی نفرسه نفر انتخاب شدند که دونفررومی و یک نفر ایرانی بود. سرانجام مرد رومی که فرعان نام داشت ، انتخاب شد .او در زمینه ی معماری و مهندسی کاردیده و ماهر بود.

فرعان بنای ایوان را تا ده متر پی ریزی کرد و دیوارها را تا زیرسقف آورد. سپس به نزد شاه رفت و گفت دیوارها تمام شد. برای زدن سقف نباید شتاب کرد. چهـل روز مهلت می خواهم. چون شب شد،  فرعان ناپدید شد و تا سه سال کسی از او خبر نداشت. پس از آن به دربارآمد. شاه خشمگین به او گفت: برای چه کار را ناتمام گذاشتی؟ فرعان قبل از رفتن دیوارها را با ریسمان اندازه گرفته بود. دوباره آن ها را اندازه گرفت. این بار هفت متر ریسمان بلند تر از دیوارها بود. فرعان به شاه گفت: اگر زود سقف زده می شد،  نه طاق باقی می ماند و نه دیواری . شاه بدره ای زر به او داد. فرعان شروع به کارکرد. بنای ایوان مداین هفت سال به طول انجامید.

خسروپرویز هنگام نوروز در ایوان  برتخت می نشست. وزیر در کنار او و در پایین تر بـزرگان و درردیف بعد بـازاریان و ردیف بعد جـای درویشان بود. در پایین ترین جای،  دست و پای بریده و کشتگان دشمن بود.

سرانجام خسرو پرویز

خسرو پرویز در اواخر پادشاهی خود ، از راه دادگری خارج شد و حرص و آز بر او چیره گشت. مردم از شدت ظلم و ستم و بیکاری و فقر به کشورهای دیگرسفر کرده  و به دشمن پناه می آوردند. عده ای نیز شیرویه فرزند شاه را تحریک  می کردند که پادشاهی را از پدر بازگیرد. او به کمک سردارانی که  دل خوشی از خسرو پرویز نداشتند،  به پادشاهی رسید و سرانجام آنان از شیرویه خواستند تا پدرش را به قتل برساند. او که اراده ای از خود نداشت، دست به خون پدرآلود.

شیرین، معشوقه خسرواز این کار شیرویه سخت برآشفت و پس ازمرگ خسرو هرگزبه دربارشیرویه نرفت .  

خودکشی شیرین

پنجاه روز از مرگ خسرو گذشته بود که شیرویه به شیرین پیغام داد که ای زن گنهکار و جادوگر هرچه زودتر به نزد ما بیا. شیرین توجهی به گفتار شیرویه نکرد. شیرویه باردیگر با لحن ملایم از او خواست تا به درگاه شاه بیاید. شیرین با حضور انجمنی از بزرگان مملکت به نزد شیرویه رفت و در پشت پرده نشست. شیرویه کسی را به نزد شیرین فرستاد و از او خواستگاری کرد. شیرین گفت: اگرمن زنی جادوگرهستم و از پاکی و راستی به دورم  چگونه شاه حاضر به ازدواج با من است؟ سپس در حضور همگان گفت: چهل سال بانوی ایران بودم و جز راستی و درستی انجام ندادم. همه ی حاضران گفتاراو را تصدیق نمودند. شیرین گفت: سه چیز به زنان اعتبار می دهـد: یکی این که با شرم و حیا  و با شوی خویش سازگارباشند. دوم اینکه پسرزا باشند. سوم این که زیبا روی و پوشیده باشند. من هرسه را دارا هستم. چهار فرزند داشتم که همه در زیر خاکند و جایگاهشان در بهشت است.

شیرین پرده را به کناری زد و همه ی حاضران روی زیبای چون ماهش را دیدند و محو تماشای او شدند. شیرویه نیز چون رخسارمه فشان شیرین را دید نزدیک بود جان از بدنش خارج شود. پس به او پیشنهاد ازدواج داد. شیرین گفت: به دو شرط می پذیرم: اول این که هرچه مال و ثروت از گنج خسرو داشته ام به نام من قباله نوشته شود. شیرویه دستور داد تا اموالش را به او دادند. شیرین مقداری از مال ها را به فقیران داد و مقداری را به آتشکده بخشید و ویرانی ها را آباد کرد. ازجانب خسرو نیز انفاق نمود تا روح او را شاد کرده باشد.

شیرویه پرسید: شرط دوم چیست؟ شیرین گفت: اجـازه بدهید  درب دخمه ی همسرم گشوده شود  تا برای آخرین بار با او وداع نمایم. شیرویه اجازه داد. درب دخمه گشوده شد و شیرویه چهره ی خویش را برچهره ی خسرو نهاد و با او نجوا کرد و گریست. سپس زهر هلاهلی را که با خود داشت،  خورد و درکنارجسد بی جان خسرو، جان داد.

شیرویه هفت ماه پادشاهی کرد. پس از او فرزندش اردشیر بر تخت نشست. او نیز شش ماه فرمانروایی کرد. پس از اردشیر فرزندی از نژاد ساسانی یافتند. او دختری به نام پوران دخت بود که شش ماه برتخت نشست. پس از او دخترش آزرم دخت که چهارماه پادشاه بود. پس ازاو فرخ زاد که ازنژاد ساسانیان بود به شاهی رسید. فرخ زاد به دست غلامش مسموم شد و از دنیا رفت .

سرانجام تخت پادشاهی ایران به یزدگرد سوم رسید .  بیش از شانزده سال ازپادشاهی او نمی گذشت که سردارعرب سعدبن وقاص ازجانب مسلمانان به او اعلان جنگ داد.

حمله ی اعراب به ایران

درزمان خلیفه ی دوم عمربن خطاب،  دستور جنگ با ایرانیان صادرشد. یزدگرد، یکی از پهلوانان را که نام او رستم بود ، برای جنگ با ایران برگزید . رستم ، مردی خردمند و باهوش بود و در علم ستاره شناسی و پیش گویی مهارت داشت.  دو لشگر ایران و عرب در قادسیه رو در روی یکدیگر قرار گرفتند.

رستم در صلاب نگاه کرد و دانست که در این جنگ پیروزی با اعراب است. او نامه ای به برادرش فرخ زاد بدین مضمون نوشت:  ای برادر روز شکست ایرانیان فرا رسید. وقتی این نامه را خواندی  هرچه از لشگر و مال و ثروت است گرد کرده و به سوی آذرابادگان بتاز و گله های اسب را به سوی آتشکده ی بلخ ببر. ما با سپاهی گردنکش روبرو هستیم. افسوس که تاج و تخت شاهی برباد خواهد رفت و به جای آن منبر خواهد نشست. نام ابوبکر و عمر بر بالای آن ذکر خواهد شد. تازیان به مقصود خود می رسند. بیشتر آنان سیاه می پوشند و تاجشان پارچه ای است از دیبا که برسر می نهند. نه تخت و نه تاج و نه زرین کفش دارند. آنان گروهی عرب بیابان گرد هستند که با تمدن کاری ندارند. با داد و بخشش و پیمان راستی میانه ای ندارند. این از آن و آن از این می رباید. آفرین را از نفرین باز نمی شناسند. عرب گنج را زیر دامان خویش پنهان می کند. جشن و سور و رامش از ایران رخت بر خواهد بست و مکر و فریب و دام جای آن را خواهد گرفت. اعراب برای سود خویش حاضر به زیان دیگرانند و دین را وسیله قرار می دهنـد. درجشـن ها و شـادی ها  شراب  نمی نوشند. برای زر و مال خون یکدیگر را می ریزند. بدا به حال من که در این زمان به پهلوانی رسیدم. حال که روزگار ساسانیان تباه شده است. آن شمشیر تیزی که گردن پیل و شیر را می زدم،  اکنون بر تازیان کارگر نمی افتد.

رستم نامه ای نیز به سعد نوشت و در آن ذکر کرد که آیین شما چیست؟ چگونه با سپاهی برهنه و با لقمه ای نان و بدون پیل و تخت و اورنگ به جنگ ایرانیان با پیل و تاج و تخت و فر شاهنشاهی آمده اید؟ خوراک شما شیر شتر و سوسماراست. کارتان به جایی رسیده است که خواهان تاج کیانی شده اید؟ ای نفرین بر این چرخ روزگار.

سعد در جواب نامه ی رستم نوشت: ابتدای نامه با ذکر خدا و بعد نام محمد رسول به حق او.  سپس از جن و انس و گفتار پیامبر و توحید و قرآن و بهشت و دوزخ و زمهریر سخن به میان آورد. از بهشتی که جوی ها ی شیر و شراب درآن جاری است. درآخر گفت: هرکس به دین ما بگرود،  بهشت جای او خواهد بود.

سعد نامه را به شعبه ی مغیره داد و او نامه را به رستم سپرد. رستم  پس ازخواندن نامه ابرو درهم کشید و گفت: شما راه و رسم شاهان را نمی دانید. اگرسعد شاه بود کارمن  آسان بود. سپس گفت: مردن در این جنگ بهتراز پذیرفتن سخنان شماست.

شیپورجنگ نواخته شد. ایرانیان به اسب و سلاح کامل مجهز بودند. جنگ سه روز طول کشید. تشنگی بر ایرانیان چیره گردید. آنان از آب در تنگنا بودند. مردان سپاه واسبان ، به خوردن گل های تر روی آورده بودند .

کشته شدن رستم فرخ زا د

رستم وسعد در مقابل یکدیگر قرارگرفتند. رستم نعره ای زد و شمشیری بر سر اسب سعد فرود آورد. اسب سعد ازپای درآمد. سعد پیاده به نبرد پرداخت. باردیگر رستم شمشیر کشید و نزدیک بود که سر سعد را از تن جدا کند که ناگهان طوفانی وحشتناک وزیدن گرفت. به طوری که چشمان رستم جایی را نمی دید. او از اسب پیاده شد. سعد چون پشت به باد بود،  از فرصت استفاده کرد و شمشیری بر تارک رستم نواخت. خون بر صورت رستم جاری شد. سعد شمشیری دیگر بر گردن رستم زد و او را برخاک انداخت.

فرخ زاد، برادر رستم  جانانه جنگید و تعداد زیادی از لشگریان عرب را ازپای درآورد. اما ایرانیان چون فرمانده ی خویش را از دست داده بودند،  عقب نشینی کردند. بسیاری از آنان به دست اعراب کشته و یا از تشنگی هلاک شدند. سپاه شکست خورده  به نزد یزدگر که در بغداد بود برگشتند.

یزدگر گفت بهتر است به خراسان برویم. درآنجا پهلوانان بزرگ،  دوست ما هستند. از طرف دیگر ما می توانیم از ترکان و خاقان چین نیز کمک بگیریم. سپس یزدگرد نامه ای به ماهوی سوری که از پهلوانان وپیشکاران شاه و فردی بانفوذ بود، نوشت و از او خواست تا با سواران و پیلان خود به کمک شاه بشتابند. شاه نامه ای دیگر به مرزبانان طوس به این مضمون نوشت: این تازیان مارخوار که از دانایی و شرم بی بهره هستند، نه گنج دارند و نه نام و نه تخت و نه نژاد،  جهان را برباد خواهنـد داد. این زاغان بی آب و رنگ که با  دانش و فرهنگ و هوش  بیگانه اند، با شکم گرسنه، آرزوی به دست آوردن تاج و تخت ایران درسردارند.

یزدگرد پس از نوشتن نامه ها  از نیشابور به سوی طوس حرکت کرد. ماهوی به پیشواز شاه رفت و با سپاهش به شاه درود فرستاد. اما آن مرد بداندیش شاه را تنها گذاشت و نه تنها با او همکاری نکرد بلکه در سر آرزوی تاج و تخت شاهی داشت. او نامه ای به بیژن که در مرز سمرقند بود،  نوشت و گفت: ای پهلوان،  یزدگرد بدون سپاه در مرو است. اگر تاج و تخت می خواهی هرچه زودتر بشتاب. بیژن با دیـدن نامه ی ماهوی، بلافاصله برسام را با ده هزار سوار جنگی به سوی مرو فرستاد.

سواری به سوی شاه آمد و به او گفت: ماهوی می گوید که سپاهی از ترکان و فغفور چین به اینجا تاخته اند. نظر شما چیست؟ شاه آشفته برخاست و لباس رزم پوشید. یزدگرد خود را در مقابل لشگری انبوه از ترکان دید. او دانست  که این حیله و نیرنگ ماهوی نامرد است. پس دست بر شمشیر برد و بسیاری از آنان را کشت. شب شد. شاه از شدت خستگی پشت بر دشمن کرد و خود را به آسیابی که در آن نزدیکی بود رسانید.

خبر به ماهوی رسید. او از آسیابان خواست تا سر از تن یزدگرد جدا کند. آسیابان حاضر به این کار نبود. ماهوی او را تهدید کرد که خودش کشته خواهـد شد. آسیابان درشب، با ترس و دیدگانی پراز آب به سوی آسیاب آمد. ماهوی نیز سوارانی را به دنبال او فرستاد و به آنان سفارش نمود تا مبادا تاج و گوشوارومهـروجامه ی شاه به خون آلوده شود.

آسیابان به نزد شاه رسید و با دشنه بر پهلوی شاه زد. سواران بی شرم قبای بنفش و تاج و طوق زرین و زرینه کفش شاه را برداشتند و تن
بی جان شاه را درآب رود زرق انداختند.

ماهوی پس از به دست آوردن مهر و تاج شاه خود را شاه نامید. او خراسان را به فرمان خویش درآورد. بلخ و هرات را به پسر بزرگ خود سپرد. او با لشگر به سوی بخارا حرکت کرد تا سمرقند و چاج را به تصرف خویش درآورد. ماهوی اعلان کرد: به فرمان یزدگر باید از بیژن که شاه را به کشتن داد، انتقام بگیریم. بیژن دانست که ماهوی او را فریب داده است. پس به او نوشت: ای فریب کار تو گفتی لشگر بفرست تا تاج شاه را برایت بفرستم و گفتی که تخت و انگشتری شاه زیبنده ی توست. خوب می دانم که به مرو رفتی و شاه را درآسیاب به قتل رساندی و انگشتری و تاج او را به چنگ آوردی.

بیژن با سپاه خویش و با کشتی به آن سوی جیحون رفتند. ماهوی چون سپاه بیژن را دید،  رنگ ازرخسارش پرید و خواست بگریـزد. اما بیـژن او را در کنار ماسه های رود به چنگ آورد و به قتل رسانید.

* * *

فردوسی ( ره )  گوید: چون عمرم به شصت و پنج رسید،  درد و رنج فراوان بردم. تاریخ شاهان را نوشتم. اما جز احسنت و آفرین نصیبم نشد. آن وعده ها و بدره ها به انجام نرسید. سپس عمرم به هفتاد و یک رسید. سی و پنج سال زحمت کشیدم به امید اینکه این رنج با گنج جبران شود. اما افسوس که گنج و رنج مرا بر باد دادند. حال به هشتاد سالگی نزدیک شدم. امیدم یکسره برباد رفت.

داستان یزدگرد را در اسفند ماه به پایان رسانیدم. اکنون سال چهارصد هجری قمری است که شاهنامه به دست من پایان یافت. این دیوان شامل شصت هزاربیت است که برای نوشتن آن جوانی را به پیری رساندم. آنان که عقل و خرد دارند  پس ازمرگ من بر من درود خواهند فرستاد. من نمرده ام  بلکه زنده ام. زیرا تخم سخن را در جهان منتشرساختم و شاهکاری در ادبیات جهان آفریدم.

        درود به روان پاک فردوسی                   غلامحسین بنی آدم

(شهاب )